زبان، سفیر فرهنگ

ابتکار: میشه تعابیری مثل ورود فرهنگ غربی یا تهاجم فرهنگی را شنیده‌ایم. در این مسیر، عناصر مختلفی مثل سینما، تلویزیون، کتاب و ابزارهای تبلیغی دیگر مؤثر بوده‌اند. اما آیا روند معکوسی هم دراین خصوص وجود دارد؟ آیا زبان فارسی هم می‌تواند جایی در فرهنگ‌های دیگر برای خودش باز کند؟ برای رسیدن به چنین هدفی چه اقداماتی باید انجام شود؟
در سال‌های اخیر میزان مهاجرت ایرانیان به کشورهای دیگر افزایش پیدا کرده است و در کشورهایی که به عنوان مقصد گردشگری توسط ایرانیان انتخاب می‌شوند، زبان فارسی رو به گسترش است. اما آیا این گسترش فقط به دلیل بالا رفتن تعداد فارسی زبانان آن کشورها است و خارجی‌ها علاقه‌ای به یادگیری زبان فارسی نداشته‌اند؟ در این سال‌ها تعداد دانشجویان خارجی رشته زبان فارسی بالاتر رفته است، این افراد چگونه جذب زبان فارسی شده‌اند؟ زبانی که با فرهنگ ایرانی گره خورده، زبانی که با استفاده از آن می‌توانیم فرهنگ‌مان را هم صادر کنیم.
مهاجران ایرانی زبان فارسی را تضعیف می‌کنند
سید صادق حسینی اشکوری، رئیس مجموعه ذخائر اسلامی، معتقد است مهاجرت نه‌تنها به حفظ و گسترش زبان فارسی کمک نکرده، بلکه باعث تضعیف آن هم شده است. او در این خصوص می‌گوید: اگر به کشورهای خارجی سفر کنید، می‌بینید که پس از چند روز تاریخ تقویمی ایران را هم فراموش می‌کنید یعنی یادتان می‌رود چندم ماه آبان یا مرداد است؟ شما کاملاً در فرهنگ جدید هضم می‌شوید. بنابراین کسی که مهاجرت می‌کند، باید دغدغه حفظ زبان فارسی داشته باشد. مهاجران بیش از آنکه باعث حفظ زبان فارسی شوند، در فرهنگ و زبان کشور مقابل هضم می‌شود. در نتیجه زبان فارسی ضعیف می‌شود. خیلی از بچه‌های مهاجران ایرانی در آن کشورها به زور فارسی حرف می‌زنند. افرادی که درکشورهای دیگر دغدغه حفظ و زنده ماندن زبان فارسی را داشته باشند، کم هستند. علاوه بر اینکه خیلی امکان آموزش زبان فارسی وجود ندارد. رفت‌وآمد در آن کشورها خیلی سخت است و امکان برگزاری کلاس‌ها هم آسان نیست. دور هم جمع شدن در آن کشورها ساده نیست. همه این عوامل باعث تضعیف زبان فارسی است.
این نویسنده و مترجم در مورد آنچه گسترش زبان فارسی را تقویت می‌کند، می‌گوید: باید با نوآموزان و کسانی که به فرهنگ ایران علاقه دارند، برای یادگیری زبان فارسی کار شود. این افراد می‌توانند در علاقه‌مند کردن دیگران به زبان فارسی مؤثر باشند. همچنین اگر ما بتوانیم افراد بیشتری را به عنوان توریست جذب کنیم، تأثیر خوبی دارد.
زبان فارسی فقط حافظ و سعدی نیست
به نظر حسینی اشکوری، عملکرد ما در کشورهای دیگر زبان فارسی را نابود می‌کند، او در ادامه می‌افزاید: چندی پیش مکاتبات در کشور هند و پاکستان با ما به زبان فارسی بوده، اما امروز استادان زبان فارسی در خیلی از دانشگاه‌ها مقاله‌ای که در مورد زبان فارسی است را به زبان انگلیسی ارائه می‌کنند و در جواب هم می‌گویند که نمی‌توانند فارسی حرف بزنند. نسل فارسی‌زبانان خارجی در حال منقطع شدن است و ما برای جلوگیری از این اتفاق کاری انجام نمی‌دهیم.
او ادامه می‌دهد: ما چقدر کتاب به کشور افغانستان که به ادبیات معاصر ما بسیار علاقه‌مند فرستادیم؟ فقط حافظ و سعدی و کتاب‌های روتین که در رایزنی‌ها، توسط سفارت‌ها توزیع می‌شود صرفاً زبان فارسی نیستند. آن‌ها به فارسی روز احتیاج دارند. انجمن دوستی ایران و تاجیکستان کتاب‌های فارسی زیادی را جمع کرده بود تا برای کتابخانه‌های تاجیکستان یا یکی دو دانشگاه آنجا بفرستد و حتی کمک بکنند که این کتاب‌ها ارسال شود. اما برای ارسال کتاب بودجه‌ای وجود نداشت. در شهر وین، در یکی دو سال گذشته کرسی زبان فارسی تعطیل شد، در حالی که عربستان و وهابیت میلیون‌ها دلار هزینه می‌کنند که کرسی‌های زبان عربی و کرسی‌های مرتبط با آن را احداث کنند یا بخرند و این در حالی است که ما چیزی را که آماده داشته‌ایم، از دست داده‌ایم.
این فهرست‌نگار و کتاب‌شناس ایرانی،درباره ظرفیت زبان فارسی در جذب افراد مختلف می‌گوید: اگر زبان فارسی این ظرفیت را نداشت، هنگامی که حکومت‌های عربی بر ایران حاکم شدند و زبان عربی زبان علمی کشور شد، فارسی از بین می‌رفت. همین که زبان این قدرت را داشت که بماند و ماندگار شود و اعراب را هم تحت تأثیر قرار دهد، بهترین دلیل است که زبان فارسی ظرفیت حفظ و گسترش خودش را دارد.
شبکه‌های مجازی، فرصتی طلایی
اشکوری راه‌های مختلفی را برای به فعل رساندن این ظرفیت‌ها بیان می‌کند و می‌افزاید: ما باید رفت‌وآمد آکادمیک داشته باشم. دانشجو بدهیم و دانشجو بگیریم. تبلیغات منفی زیادی علیه ایران وجود دارد اما با این وجود هر کس به ایران می‌آید این کشور را بسیار بهتر از آنچه شنیده، می‌بیند. این رفت‌وآمدها باید ایجاد شود که متاسفانه امروز در کمترین سطح موجود است. از طرف دیگر باید فرهنگ ایران معرفی شود. ما در این زمینه اصلاً کار نکرده‌ایم. کتاب‌های ما به زبان انگلیسی و یا زبان عربی ترجمه نمی‌شوند. شبکه‌های مجازی را هم نباید دست‌کم گرفت. این شبکه‌ها بیش از هر ابزار دیگری، فرصت طلایی‌ای برای ایران به وجود آورده اما در حوزه‌هایی مثل گسترش زبان فارسی از این فرصت‌های طلایی استفاده نمی‌شود.
زبان فارسی در حال گسترش است
عباسعلی وفایی، دبیر سابق شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی اما نظر مخالفی دارد، به نظر او زبان در کشورهای دیگر در حال گسترش است، او می‌گوید: برای گسترش و ترویج هر زبانی در دنیا ابتدا باید علاقه‌ای به یادگیری آن وجود داشته باشد. اقبال دیگر ملل به زبان‌هایی جز زبان خودشان در چند عامل خلاصه می‌شود، عواملی مثل پیشینه تاریخی و فرهنگ آن زبان، میراث ماندگاری که در آن زبان خلق شده و جایگاه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در حوزه‌های متعدد دارد. گذشته زبان فارسی در بین زبان‌های زنده موجود در دنیا دارای گذشته‌ای درخشان و ماندگار است و میراث فراوانی که از این زبان در ادبیات جهانی عرضه شده به مراتب بیشتر از زبان‌های دیگر است. ما این موضوع را در آثار متعدد مستشرقان هم دیده‌ایم. ایران امروز و ایران گذشته از هم جداشدنی نیستند و ادبیات‌شان هم همین‌طور.
این استاد دانشگاه در ادامه می‌افزاید: امروز ایران و زبان فارسی محل توجه دیگر ملل است. این امر دلایل متعددی دارد، جمعیت بیش از 80 میلیونی‌ای که در ایران به این زبان حرف می‌زنند، کشورهای گوناگون دیگری که در اطراف ما هستند و زبان‌شان فارسی است مثل تاجیکستان و افغانستان بخشی از ازبکستان و کشورهای دیگر. ایران به دلایل فرهنگی و دلایل سیاسی امروز محل توجه است و این توجه باعث شده که در کشورهای متعدد کرسی‌های ایران‌شناسی تقویت شود. اگر به کشورهای اروپایی توجه کنیم این مسئله کاملاً نمود دارد. آگاهی دیگر کشورها از ایران به ابزار و وسیله‌ای نیاز دارد و آن، زبان فارسی است. امروزه خوشبختانه در دانشگاه‌های مختلف و در قاره‌های گوناگون گسترش زبان فارسی خودش را نشان داده است. امروز توسط هیات علوم قریب 45 کرسی زبان فارسی در دنیا فعال هستند که همه اساتید آنها از سوی وزارت علوم تأمین می‌شود، کرسی‌های متعددی هم هر روز ایجاد می‌شوند. در چند سال گذشته به دلایل همکاری‌های بین‌المللی دولت یازدهم این همکاری بین دانشگاه‌های ایران و دانشگاه‌های کشورهای دیگر بیشتر شده است. او ادامه می‌دهد: چند روز پیش ترکیه بودم و فهمیدم که اخیراً زبان فارسی در کشور ترکیه به عنوان کشور همسایه به عنوان یکی از زبان‌های دوم مدارس تصویب شده و در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. متآسفانه برای اینکه از این اقبال عمومی استفاده کنیم برنامه‌ریزی مناسبی نداشته‌ایم و نتوانسته‌ایم پاسخگوی زبان‌آموزان فارسی در جهان باشیم.
برنامه داریم، بودجه نداریم
وفایی بیشتر نبودن بودجه را در سرعت کند گسترش زبان فارسی مؤثر می‌داند و می‌افزاید: نهادهای مختلفی در این زمینه فعالیت می‌کنند، از بنیاد سعدی گرفته تا وزارت علوم. اما برنامه‌های آنها برای اجرایی شدن نیازمند پشتوانه‌های مالی است. ما از کشورهای همسایه‌مان که در امر گسترش زبان ملی‌شان در خارج از کشور فعالیت دارند، فاصله زیادی داریم. ما باید باور داشته باشیم که گسترش زبان فارسی، گسترش فرهنگ و ابلاغ پیشنیه فرهنگ ما است. ولی در این زمینه بودجه‌های معمول هم تأمین نمی‌شود، چه برسد به اینکه بودجه ویژه‌ای برایش در نظر گرفته شود. در نتیجه محدودیت‌هایی برای برنامه‌های گسترش زبان فارسی به وجود می‌آید.