بیم‌ها و امیدهای جایزه‌ای که باید مردم را با کتاب آشتی دهد

شهروند:  در شرایطی که از همان روزهای آغازین راه‌اندازی جایزه‌ای ادبی با نام احمد محمود، نویسنده شهیر آثاری چون همسایه‌ها، داستان یک شهر، مدار صفر درجه، زمین سوخته و درخت انجیر معابد انتقادات فراوانی حاکی از ناهمخوان‌بودن علایق و سلایق ادبی بنیانگذاران این جایزه با منش و سلوک ادبی زنده‌یاد احمد محمود شده است، کامران محمدی، دبیر این جایزه می‌گوید که بابک اعطا، پسر مرحوم احمد محمود ضمن اعلام موافقت خود با برگزاری جایزه ادبی محمود ابراز خوشحالی کرده که یک جایزه ادبی با نام این نویسنده بزرگ آغاز به کار کرده است.

در حقیقت زیاد دور نشده‌ایم از روزهایی که نوشتم وقتی خبر رسید که قرار است به همت گروهی از داستان‌نویسان جایزه کتاب سال داستان احمد محمود در قالب تندیس احمد محمود و سه‌میلیون تومان جایزه نقدی به آثار منتشرشده اهدا شود، تنها مایه امیدواری این خبر برای کسی که سال‌های سال است با حیات و ممات متوالی جوایز ادبی مستقل در این مرز و بوم سر و کله می‌زند، این بود که یک‌بار دیگر بزرگی نام احمد محمود به عنوان یکی از بزرگان ادبیات داستانی این مرز و بوم در رسانه‌ها و نشریات یادآوری شده است. احمد محمودی که خود تا آخرین روزهای زندگی‌اش از این‌که به این دلیل که جزو هیچ دسته و باندی نبود، حتی به تعداد انگشتان یک دست نیز نقدی جدی روی آثارش نوشته نشده بود، گلایه داشت؛ آن هم احمد محمودی که با هر متر و معیاری جزو معدود (اگر نگوییم تنها) نویسندگان ایرانی بود که اگر به وقتش کتاب‌هایش ترجمه شده بود، می‌توانست نزدیک‌ترین نویسنده ایران به عناوین و جوایز و جایگاه‌های معتبر جهانی باشد.
فضای عمومی ادبیات با اعلام خبر اهدای جایزه محمود سرشار از بدبینی و انتقادات فراوان بود. از انتقاد به ترکیب اعلام‌شده داوران متشکل از سارا سالار، مهدی ربی، محمدحسن شهسواری، کامران محمدی، پیمان هوشمندزاده و مهدی یزدانی خرم و بی‌ربطی آنها و علایق‌شان به روش و منش احمد محمود؛ تا اشارات بدبینانه به محفلی‌بودن و گذری و موقت‌بودن جوایز ادبی ایرانی و... اما در کل انتقاد از کسانی که جایزه احمد محمود را راه انداختند بر دو جنبه کلی استوار بود. انتقاد اصلی مبنی بر این نکته بود که چهره‌های شاخص جریان بانی این جایزه همه و همه جزو نویسندگانی هستند که نمی‌شود کمترین قرابتی میان آثار و اندیشه‌هاشان با زنده‌یاد محمود جست؛ و بنابراین وقتی اعلام شود که مثلا جایزه احمد محمود به رمانی تعلق گرفته که خود زنده‌یاد در زمان زندگی‌اش به احتمال زیاد آن را اصلا رمان نمی‌دانست، اتفاق عجیبی محسوب خواهد شد. دبیر این جایزه ادبی، کامران محمدی، اما درباره ارتباط نامگذاری این جایزه ادبی با سیاست‌های انتخاب آثار به ایبنا می‌گوید: اگر اثری بیش از حد به فضای کاری یک نویسنده خاص نزدیک شود، نوآوری و خلاقیت خود را از دست می‌دهد. به این دلیل این جایزه نزدیک‌بودن به فضای داستان‌های احمد محمود را به عنوان اولویت داوری در نظر نمی‌گیرد؛ ولی ویژگی دیگر آثار این نویسنده که ارتباط عمیق با طیف گسترده‌ای از مخاطبان بوده و هست، می‌تواند سرمشق خوبی برای انتخاب آثار در این جایزه باشد. درواقع یکی از عوامل انتخاب آثار در این جایزه دوربودن از افراط در فرم‌گرایی،‌ نثر مبهم و سخت‌خوانی است که از ویژگی‌های مهم آثار احمد محمود نیز بود. یکی از اهداف جایزه ادبی احمد محمود آشتی‌دادن مخاطب ایران با ادبیات داخلی است. تجربه نشان داده که در صورت استمرار این‌گونه جوایز ادبی از آثار نویسندگان ایرانی استقبال بیشتری شده و به تبع آن فروش کتاب‌های داستانی فارسی بیشتر خواهد شد.
انتقاد دیگر اما به روند ناپایدار چنین جوایزی بود که بانیان آن بعد از یکی دو سال برگزاری یا خسته از دشواری‌ها و بی‌مهری‌ها و یا بی‌انگیزه از این بابت که کاشته‌هاشان و خواسته‌هاشان را به شکلی درو کرده‌اند، عطای ادامه راه را به لقایش می‌بخشند و این اتفاق در مورد احمد محمودی که در زمان زندگی‌اش جزو هیچ گروه و دولت و حکومت و دار و دسته‌ای نشد و نویسنده‌وار زیست، بی‌انصافی است و حداقل این‌که اتفاق خوبی نمی‌تواند باشد. فراموش نکرده‌ایم که در تمام این ۱۰ - ۲۰‌ سال اخیر جوایز پرشماری در این وادی آغاز به کار کرده که بیشترشان نیز در همان سال‌های اول عطای ادامه کار را به لقایش بخشیده‌اند. مروری کوتاه در این عرصه ما را به نام‌هایی چون جایزه بین‌المللی کتاب من، جایزه ادبی ایران، جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعاتی، جایزه مهرگان ادب، جایزه هوشنگ گلشیری، جایزه شعر کارنامه، جایزه انجمن قلم ایران، جایزه یلدا، جایزه روزی روزگاری، جایزه ادبی صادق هدایت، جایزه ادبی چراغ مطالعه، جایزه ادبی واو، جایزه هنر و ادبیات گمانه‌زن می‌رساند که برخی از آنها با این‌که تداوم بیشتری از خودشان نشان دادند، اما به هر حال آنان نیز از آسیب‌های مبتلابه جوایز ادبی ایران به دور نبودند که مهمترینش را می‌توان برخوردهای باندی و محفلی در انتخاب برندگان نام برد که ناظر به انتقاد پیشین نیز می‌تواند باشد و رخ دادنش در جایزه‌ای چون احمد محمود آن را از همان گام اول می‌تواند زمین بزند. دبیر جایزه احمد محمود برای پایا نبودن جوایز ادبی نیز پاسخ دارد. این نویسنده با بیان این‌که امسال یک فرد علاقه‌مند به ادبیات هزینه‌های تهیه جوایز را برعهده گرفته، می‌گوید که اگر این جایزه ادبی پشتیبان مالی دایمی داشته باشد می‌توانیم اهداف بلندمدت تعریف کرده و کیفیت آن را بالا ببریم. اگر قسمت ناچیزی از بودجه فعالیت فرهنگی شرکت‌های خصوصی بزرگ و کارخانه‌ها به جای فعالیت‌های ورزشی مثل تشکیل تیم فوتبال، بسکتبال و کشتی برای کمک به این‌گونه حرکات ادبی مصرف شود، می‌توان جوایز ادبی را به شکل دایم و با کیفیت بالا برگزار کرد.
نویسنده رمان آن‌جا که برف‌ها آب نمی‌شوند در کل در مورد انتقادات معتقد به سعه‌صدر منتقدان است: اگر دوستان اهل ادبیات بیشتر از گذشته به برگزاری جوایز نوپای ادبی با دید مثبت نگاه کنند و فقط دنبال ایرادگرفتن از این‌گونه جریان‌ها نباشند، امیدواریم با کمک انتقادات سازنده دوستان بتوانیم اشکالات کار را برطرف کرده و در دوره‌های بعدی قوی‌تر و حرفه‌ای‌تر ظاهر شویم.
کامران محمدی در ادامه روند انجام‌شده در مورد انتخاب و داوری آثار دوره اول جایزه احمد محمود نیز گفت: در مرحله اول یک هیأت انتخاب سه‌نفره فهرستی از رمان‌ها و مجموعه‌داستان‌های حایز شرایط را در قالب بیش از ۲۰۰ رمان و ۱۰۰ مجموعه داستان برای رأی‌گیری به ۵۰ نفر از نویسندگان، منتقدان و روزنامه‌نگاران سپردند. مراحل رأی‌گیری این کتاب‌ها حداکثر تا دو هفته آینده پایان می‌یابد و ۱۰ رمان و ۱۰ مجموعه داستان برتر طبق زمانبندی تعیین‌شده تا پایان مهر ماه سال جاری اعلام خواهند شد. بعد از آن، کار داوری این ۲۰ کتاب آغاز می‌شود و اواخر پاییز پنج رمان و پنج مجموعه داستان به‌عنوان نامزد نهایی جایزه معرفی می‌شوند.
با تمام این اوصاف اما به نظر می‌رسد بانیان جایزه محمود از انتقادات گذر کرده و کار را جدی پیش می‌برند. با این‌که نگرانی در مورد حفظ شأن و نام احمد محمود همچنان باقی است اما در این مرحله چاره‌ای نمی‌ماند جز دل‌دادن به دل برگزارکنندگان و امیدواری برای ادامه این راه که در صورت امتداد مسیر کمترین کارکردش می‌تواند گسترده‌ترشدن دایره بسته دوستداران ادبیات در این مرز و بوم باشد.