کد مطلب: ۱۱۴۰۴
تاریخ انتشار: سه شنبه ۳۰ آبان ۱۳۹۶

پرسش از غرب جدید، پرسش از ایستار کنونی ماست

نسرین دمیرچی

مهر:   امروز ما تحت تأثیر وجوه مختلف فرهنگ غربی هستیم و باید بدانیم که آیا باید با آن مقابله کنیم یا در امتداد آن پیش برویم. نقادی مدرنیته به ما کمک می‌کند تا بنیادهای آن را بشناسیم و مسیر درستی را انتخاب کنیم.

در خصوص چگونگی شکل گیر مدرنیته و پیامدهای آن با مهرداد احمدی، نویسنده و پژوهشگر در حوزه‌های پدیدارشناسی و فلسفه‌های جدید به گفتگو نشستیم. مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید؛

*چرا پرسش از غرب مهم است و باید به فلسفه و تمدن غرب بپردازیم؟

 پرسش از غرب جدید، پرسش از ایستار کنونی ماست. پرسش از وضع ما در جهان حاضر است، اما نه در این معنا که ما در امتداد غرب باشیم یا آنکه غرب سرنوشت محتوم تمام تمدن‌ها باشد، بلکه از این نظر که ما امروز عمیقاً تحت تأثیر وجوه مختلف این تمدن هستیم. از این روی کوشش برای فهم غرب بیش از آنکه کوششی برای فهم مدرنیته بماهو باشد، در واقع معطوف به بازیابی و بازشناسی خودمان است.

هرکوششی برای نقادی از وضع موجود الزاماً باید به دو امر نظر داشته باشد یکی اینکه وضع موجود اساساً چیست و دیگری این وضع محصول چه عواملی است. چه اگر بنیادهای وضعی که غرب در آن قرار گرفته است و احتمالاً دیر یا زود ترکش‌هایش به ما هم اصابت خواهد کرد، روشن نشود چطور می‌توان در پی نقد آن بود. چرا که نقد در یک معنا چیزی جز فهمیدن ابعاد مختلف یک موضوع نیست.

*نقادی غرب جدید باید به چه صورت باشد؟

نقد غرب جدید مستلزم بازشناسی سه موضوع مختلف از همدیگر است؛ معنای مدرنیته چیست؟ غرب مدرن محصول چه بنیادهایی است؟ و دست آخر نقادی غرب مدرن در پی چه هدفی است؟ یا به بیان بهتر چرا باید غرب را نقد کرد و نسبت آن با ما چیست؟

برخلاف بسیاری از باورها که گمان می‌کنند بنیاد مدرنیته را باید در افلاطون و ارسطو جست و جو کرد، اما حقیقت آن است که غرب بیش از آنکه یونانی باشد، رومی است. جهان یونانی خاصه قبل از افلاطون و ارسطو عرصه حاکمیت مطلق هستی و طبیعت در معنای یونانی کلمه بود. ما در اینجا قصد ریشه شناسی واژگان را نداریم اما همین قدر عرض کنم که فوزیس (φυσις) که از آن واژه فیزیک و بعدها طبیعت هم دریافت یافت شد، هرگز نه به معنای ناحیه‌ای ویژه از موجودات بلکه دقیقاً در معنای هستی بود. هستی در این معنا هم تفکر، هم اخلاق و به یک معنا تمام جوانب زیست بشری را هدایت می‌کرد. گرچه این گرایش به هستی با برآمدن افلاطون در تاریخ یونان به محاق رفت، اما هرگز ناپدید نشد. سده‌های میانه و با ظهور تمدن یونانی در جهان تمام آنچه در یونان به هستی نسبت داده می‌شد به نیروهای امپراطوری بازگردانده شد.

حاکمیت مطلق ارزش‌های هستی شناختی بدل به حاکمیت مطلق امپراطوران شد. از این جا بود که حقیقت بیش از آنکه با اقتدار نیرویی هستی شناختی و فوق بشری شناخته شود به مثابه ایستادگی و متعالی بودگی نیروهایی ایزدی دانسته شد. نتیجه آنکه قانون شهرهای رومی تماماً حقیقت تلقی می‌شد و سرپیچی کنندگان بیش از آنکه مجرم شناخته شوند، گناهکارانی بودند که از راه ثواب، گمراه شده‌اند.

با برآمدن و گسترش مسیحیت و اتحاد نهاد دینی و قدرت سیاسی، اقتدار مطلق ارزش‌ها به این دو نهاد تفویض شد. غرب مسیحی شده اکنون خود را بیش از آنکه تحت حمایت نیروهایی الوهیی بداند، عنان کار را به دست کلیسا و متحدان راهبردی‌شان در قدرت سیاسی، مشاهده می‌کرد. شاید به جرأت بتوان گفت که غرب مسیحی هیچ گاه در معنای واقعی کلمه جامعه الهی نبود و این آرزوی راستین امثال آگوستین و توماس هرگز تحقق نیافت. من از این سیر تاریخی می‌خواهم نتیجه بگیرم که پیش از اغاز قرن‌های ۱۵ و ۱۶ و برآمدن کسانی چون بیکن و دکارت، وضع غرب چطور بوده است.

*وضعیت دوره مدرن را چگونه صورت بندی می‌کنید؟

وضعیت در دوران مدرن دقیقاً با این صور ت‌بندی ادامه می‌یابد: چه کسی حاکم عالم است؟ دکارت می‌کوشد تا با وارد ساختن مسأله روش به عنوان عنصری ذاتی برای حقیقت اثبات کند که می‌توان حتی بدون یاری نیروهای فوق بشری جهان را شناخت و معنای خود را ساخت. در واقع روش دکارتی نخستین گام‌ها برای انسانی کردن عالم است.

کانت و هگل و سایر فیلسوفان مدرن در این زمینه حقاً مدیون دکارت هستند که نشان داد می‌توان عالم را از درون توضیح داد. اوج این انسانی کردن عالم و بازسازی آن توسط مفاهیم انسانی را می‌توان در نظام هگل مشاهده کرد. هگل تمام تاریخ را با جمیع متعلقاتش تحویل سوبژکتیویته انسانی داده بود. دست آخر این نیچه بود که به بیانی میخ آخر را بر تابوت اقتدار هستی شناختی کوبید و با طرح اراده معطوف قدرت، عملاً متافیزیک غربی را به اعلا درجه انسانی ساخت.

این متافیزیک در واقع بیش از آنکه متافیزیک باشد یک نظام مفهومی برساخته از سوی عقل و خرد انسانی بود که از دکارت و کانت به این سود یاد گرفت که حدود خود را بشناسد، چنان بیندیشد که خطا نکند و پا از گلیم خود درازتر ننماید.

البته هگل در دو کتاب سترگ خود یعنی دانش منطق و پدیدارشناسی روح نشان می‌دهد که حتی اگر خطایی و تناقضی هم در سیر آگاهی بشری برآید، خود درون اندیشه مطلق بشری توجیه شدنی است. در یک کلام آن بستری که انسان مدرن گمان می‌کرد می‌تواند از آن و با تکیه بر آن عالم را توضیح دهد و جمیع شئون زیست بشری اعم از سیاست و اخلاق و دین و فرهنگ و هنر را سامان دهد، همه موکول به خرد و اراده انسانی بود.

اگر رومی‌ها اقتدار مطلق هستی شناختی را با اقتدار پادشاه تعویض کردند، تفکر مدرن تماماً عالم را تحویل امر انسانی داد. ارزش‌های انسانی بر عالم حاکم شدند و هر کس به تبع یک"ما"یی که می‌توانست بیابد، فراخور آن "ما" یک نظام ارزشی هم بر می‌ساخت. چنان این روند پیش رفت که دیگر نمی‌شد از چیزی چون یک نظام ارزش مطلق برای انسان سخن گفت. در چنین وضعی آیا اساساً می‌شود انتظار بروز قهرمانان را داشت؟ روزی در یونان قهرمانان بر سر مهر و کین می‌جنگیدند، بر سر نام و ننگ، اما امروزه جنگیدن خاصه در میان کشورهایی که خود را جامعه بین الملل می‌دانند، بدل به شغلی حرفه‌ای شده است که سربازان برای جنگیدن در فرسنگ‌ها دور از خانه و کاشانه حقوق حرفه‌ای دریافت می‌کنند.

انسان مدرن، در سایه برآمدن خرد مدرن، از روش باوری و ماشین گرایی به انسانی"حرفه"ای تبدیل شده است که چیزی جز مناسبات حرفه‌ای که در آن مشغول است را به رسمیت نمی‌شناسد. حرفه‌ای گرایی در جهان مدرن که به تبع روش باوری و آن هم به تبع خواست بنیادین بشر برای تملک عالم شکل گرفته است، تمام حوزه‌ها را از آرمان خالی کرده است.

صراحتاً باید گفت که خرد مدرن تمام آرمان‌های انسان را از او گرفته است، آن هم دقیقاً در انسانی کردن عالم. چه آرمان منوط به اقتدار مطلق ارزش‌هایی است که منفک از او حضور داشته و شئون عالم را متعین می‌سازند. غرب جدید پس از عبور از سلطانیزم به دموکراسی رسید و اکنون تماماً دمکراسی را به لیبرالیسم و تکنوکراسی تحویل داده است.

*این حرفه‌ای گرایی و انسانی کردن عالم چه پیامدهایی داشت؟

نتیجه این حرفه‌ای گرایی برخلاف آنچه امروز مدعیان غرب جدید خاصه در اتحادیه اروپا و ایالات متحده مدعی آن هستند، یک توتالیتاریسم تمام عیار بود. اشکال این تمامیت خواهی ابتدا صرفاً وجوهی فلسفی و نظری داشتند. کانت در نقد محض با معرفی مفاهیم انسانی کوشید تا نشان دهد جهان فقط از ایستار انسانی برای ما قابل فهم است و خروج از وضعیت فهم بشری به هیچ روی نمی‌تواند سخنی با معنی و واجد مرجع عینی برای بشر به ارمغان بیاورد.

شاید کوشش عظیم کانت در بادی امر چنان سخن درستی نباشد، اما تفاسیر پسینی‌ای که از آن صورت گرفت خاصه در طی فلسفه‌های ایدئالیسم آلمانی، این گمان را تقویت کرد که سوبژکتیویته قدم در راهی گذاشته است که با برساخته‌های دوران روشنگری عمیقاً در تضاد است. انسانی کردن عالم توسط مفاهیم بشری در واقع معنایی جز این نداشت که "جز من" یا باید تحت سلطه مفاهیم کلی ساز "من" قرار گیرد یا این که هیچ انگاشته شود. تاریخ فلسفه هگل علیرغم تمام عظمتش پر است از این استحاله دیگران در یک "ما" آلمانی یا حداکثر اروپایی که فرهنگ و هنر و اندیشه تمام نواحی بشری را جز مقدمه‌ای مختصر و ابتدایی برای تفکر ژرمن‌ها نمی‌داند.

در این سیاق معناهای دیگران هیچ ارزشی ندارد، مگر آنکه تحت سلطه "من" قرار بگیرد و این چه معنایی جز تمامیت خواهی می‌تواند داشته باشد. حرفه‌ای گری و مفهوم باوری دقیقاً دو روی سکه غرب‌اند. خرد مدرن از سویی تمامیت خواه و دیگری‌ستیز و از سویی دیگر آرمان‌گریز است. با مفهوم و کلیت دیگران را استحاله می‌کند و با حرفه‌ای گری و روش، آرمان را به محاق می‌برد و قهرمانان را می‌کشد.

قهرمانان، نیروهای مقدس و اسطوره‌های فرا بشری در جهان مدرن جایی ندارند، چون نه می‌توان آنها را شناخت و نه به دردی می‌خوردند. برای همین یا باید از آنها آینه عبرت ساخت که مردم مبادا مجدداً در دام آنها گرفتار شوند یا باید آنها را به تصویر بدل کرد. قهرمانان فرا بشری که بر سر مهر و کین و ارزش‌هایی مطلق از جان می‌گذشتند، امروز یا به گالری‌های نقاشی خزیده‌اند یا روی پرده سینما، آن هم نه برای آنکه نشان دهند که چگونه چیزهایی ورای مفاهیم مستتر در من برای فهم عالم نهفته است، بلکه اغلب برای بهره برداری‌های سیاسی گردانندگان اقتصاد هنر.

ما باید غرب را بشناسیم. تا هم از لایه‌هایی آگاه شویم که در طول زمان روی هم قرار گرفته و وضع موجود را ساخته‌اند. شناختن در این معنا شکل یک رفع ابهام دارد، شکل گرد گریری از تجربه‌های بنیادنی را دارد که در طول زمان فراموش شده‌اند. نقد غرب، بیش از آنکه در پی نابودسازی آن باشد در حکم رد یابی مسیری است که آنها تا ایستار کنونی‌شان طی کرده‌اند و این دقیقاً مساله ای است که ما بدان نیازمندیم.

اینکه چگونه سلطه هستی شناختی با اقتدار روش و ماشین و آدم تعویض شد. غرب چگونه غرب شد و ما اکنون کجای این غربیزاسیون قرار گرفته‌ایم؟ نباید فراموش کرد که خرد مدرن بیش از آنکه متعلق حب و بغض ما باشد، باید متعلق یک پژوهش جدی و نقادانه قرار گیرد تا از آن امکانی برای توضیح وضع حاضر خودمان در نسبت با آن بیابیم.

مساله نقد هر موضوعی، جز فراچنگ آوردن امکان‌های مغفول مانده یا محقق شده نیست. نقد باید نشان دهد چه بذری این زمین کنونی را به بر آورده است و احیاناً چه عواملی در کار بوده است تا استعدادهای نهفته آن بروز نیابند. نقد در این معنا یافتن موضع تاریخی انضمامی هر کس است، آن هم نه برای گذشته بما هو گذشته، بلکه به مثابه نقشه راهی برای ادامه مسیر هر قوم تاریخی.

 

 

0/700
send to friend
مرکز فرهنگی شهر کتاب

نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸

تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲

 

 

 

تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.

 

عضویت در خبرنامه الکترونیکی شهرکتاب

Designed & Developed by DORHOST