در جست‌وجوی شهر یـار مهربان

جام‌جم:‌ پایتخت کتاب ایران، عنوان طرحی در ایران است که بر مبنای آن، هر سال شهری به عنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب می‌شود. اگرچه به نظر می‌رسد در اجرای آن از طرح پایتخت جهانی کتاب الگوبرداری شده، اما با بررسی بیشتر به این نتیجه می‌رسیم که از نظر ساختار اجرایی همخوانی زیادی با شرایط فعالیت فرهنگی در ایران دارد.

در اولین سال رقابت میان شهرهای ایران برای کسب عنوان پایتخت کتاب، اهواز با مشارکت نهادهای غیردولتی همچون کانون آموزش شهروندی برای توسعه (کاشت) موفق به اخذ این عنوان شد. در سال دوم، نیشابور توانست پایتخت کتاب ایران لقب بگیرد و در نهایت، شهر بوشهر با توجه به فعالیت‌های گسترده در زمینه کتاب و ترویج فرهنگ کتابخوانی، به عنوان سومین پایتخت کتاب ایران برگزیده شد.

از آنجا که جامعه ایرانی از دیرباز به یک جامعه شفاهی معروف بوده، با وجود تلاش مسئولان و چهره های فرهنگی در راستای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، هنوز هم این یار مهربان آن گونه که باید و شاید، جای خود را در میان اقشار مختلف جامعه باز نکرده است.

به نظر می‌رسد، این بار دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و کتابخوانی با طراحی و اجرای طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران قصد دارد، علاوه بر تلاش برای ترویج کتابخوانی و جلب مشارکت نهادهای غیردولتی، شانس کشورمان را در طرح جهانی پایتخت کتاب جهان امتحان کند.

مهلت ارسال پرونده‌های چهارمین دور پایتخت کتاب ایران و روستاها و عشایر دوستدار کتاب، تا آخر آذر ماه تمدید شده است. این که طرح‌های اینچنینی تا چه حد می‌تواند کتاب را نزد آحاد جامعه محبوب کند و تا چه حد توان رقابت با سرگرمی‌های جذاب عصر حاضر را دارد، سوالی است که متخصصان امر باید به آن پاسخ دهند.

حرکتی مثبت یا تبلیغاتی

جمشید خانیان، داستان‌نویس و نمایشنامه‌نویس معتقد است، طرح‌هایی مانند پایتخت کتاب ایران، تاثیر چندانی در ترویج کتاب و کتابخوانی ندارد و نه تنها حرکتی نمادین است بلکه می‌توان گفت بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد.

او ادامه می‌دهد: صرف‌نظراز این که تمام مظاهر یک جامعه خوانا را داریم، به‌نظر نمی‌رسد، جامعه ما علاقه‌ای به خواندن داشته باشد؛ بنابراین چنین طرح‌هایی راه به جایی نخواهد برد.

به رغم نظر این نویسنده ادبیات نوجوان، مدیر انتشارات ترنجستان سروش می‌گوید: هرگونه فعالیت که در حوزه فرهنگ کتابخوانی و حتی صنعت نشر اتفاق بیفتد، می‌تواند منجر به تغییرات مثبت و فرهنگسازی شود و از این جهت قابل تقدیر است. سعید مکرمی ادامه می‌دهد: نباید از چنین طرح‌هایی انتظار معجزه داشته باشیم، اما در چنین فضایی که جامعه ایران به عنوان یک جامعه شفاهی از فرهنگ کتاب و کتابخوانی دور است، به نظر می‌رسد وجوه مثبت این‌گونه اتفاقات بیش از وجوه منفی آن باشد.

او می‌افزاید: نمی‌توان ادعا کرد چنین طرح‌هایی یکباره معجزه می‌کند، اما در فضایی که در حوزه کتاب و کتابخوانی در کشور وجود دارد، چنین فعالیت‌هایی از جنس کمپین و کارهای فرهنگی است که می‌تواند مثبت قلمداد شود. پر واضح است که تاثیر لحظه‌ای ندارد، اما در بلند مدت می‌تواند اذهان را متوجه موضوعی مهم کرده و علاوه بر آن، شهرهای دیگر هم این فرصت را پیدا می‌کنند تا به معرفی پتانسیل‌های موجود خود بپردازند.

تمرکززدایی از پایتخت

رئیس اتحادیه ناشران استان تهران در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم پیرامون طرح پایتخت کتاب ایران می‌گوید: همیشه در کشور ما طرح‌ها نادرست اجرا شده که نگاه انتقادی به آنها شکل گرفته است، از این رو همان ابتدا ذهن‌مان به این نکته متبادر می‌شود که این طرح مانند بسیاری از فعالیت‌های مشابه یک کار سمبلیک و تشریفاتی است.

محمود آموزگار ادامه می‌دهد: خوشبختانه در طرح پایتخت کتاب ایران سه دوره را پشت سر گذاشتیم و اگر به دستاوردهایی که این طرح در دوره‌های گذشته داشته، توجه کنیم درمی‌یابیم مهم‌ترین دستاوردش این بوده که توجه را به سمت مناطق دیگری بجز تهران معطوف کرده که این موضوع نخستین و برجسته‌ترین مزیت طرح است.

او تصریح می‌کند: نکته دیگر این است که صرفا به داشته‌های یک شهر به عنوان پایتخت کتاب اتکا نمی‌شود بلکه با اتکا به برنامه‌هایی که مردم و مسئولان آن شهر برای مقوله کتابخوانی ارائه می‌دهند و عملیاتی بودن آن برنامه‌ها، پایتخت کتاب مشخص می‌شود. این نکات وجوه مثبتی در درون خودش دارد و آن هم این است که طرح به داشته‌ها بسنده نمی‌کند، بلکه افراد را به سمت بهتر شدن و ترویج کتابخوانی تشویق می‌کند.

آموزگار می‌افزاید: گزارش‌ها حاکی است، این طرح شور و شوق عجیبی در شهرها به وجود آورده و همگرایی بین نهادهای دولتی و مردمی به وجود می‌آورد و تمام اقشار یکپارچه می‌کوشند تا توفیقی برای شهر خود به دست آورند.

او عنوان می‌کند: این طرح به خاطر یک جایزه و انتخاب شدن یک شهر نیست بلکه باید توجه کنیم یکی از موارد عملیاتی کردن طرح‌هایی است که به دبیرخانه ارائه می‌شود و برای عملیاتی شدن آنها نیاز به منابع است. در اینجا با اتکا به منابع بومی طراحی‌ها انجام می‌گیرد و این موضوع هم یکی دیگر از برکات این طرح است که زمینه‌های پیدایش و ساخته شدن منابع بومی در هر نقطه از کشور را فراهم می‌کند. این طرح بنا به دلایل مطرح شده، ایده مثبتی است ضمن این که در ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی بی‌تاثیر نیست.

پایتخت کتاب ایران

پایتخت کتاب ایران، عنوانی است که بر اساس نظر هیات داوران، هر سال به یک شهر اعطا می‌شود. این طرح با مشارکت برخی نهادهای دولتی و غیردولتی ازجمله سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نهاد کتابخانه‌های عمومی و دیگر نهادها و سازمان‌ها اجرا می‌شود. ازجمله اهداف طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران کمک به توسعه پایدار، فرهنگی و اجتماع‌محور شهرها، انسجام‌بخشی به فعالیت فرهنگی در شهرها با محوریت کتاب و کتابخوانی، کشف، جذب، ساماندهی و بهره‌گیری از امکانات و ظرفیت‌های محلی و بومی برای ترویج کتابخوانی و همچنین تقویت برنامه‌ریزی و نگاه به آینده در سطوح منطقه‌ای و محلی است. تاکنون شهرهای اهواز، نیشابور و بوشهر عنوان پایتختی کتاب ایران را به‌دست آورده‌اند.

پایتخت جهانی کتاب

پایتخت جهانی کتاب، عنوانی است که از سال ۲۰۰۱ میلادی به این‌سو هر ساله از سوی سازمان یونسکو به شهری داده می‌شود که در جهت تقویت جایگاه کتاب و خواندن آن کوشش شایانی کرده باشد. هدف یونسکو آن است که از این طریق در آن سال به اجرای برنامه‌های فرهنگی مرتبط با کتاب بپردازد و از این راه شوق مطالعه در مردم ایجاد کند. این انتخاب هیچ جایزه مالی را برای برگزیده آن دربر ندارد؛ بلکه تصدیق بهترین برنامه اختصاص یافته به کتاب و کتابخوانی است.

پیش از این مادرید اسپانیا (۲۰۰۱)، اسکندریه مصر (۲۰۰۲)، دهلی نو هندوستان (۲۰۰۳)، آنتورپ بلژیک (۲۰۰۴)، مونترال کانادا (۲۰۰۵)، تورین ایتالیا (۲۰۰۶)، بوگوتا کلمبیا (۲۰۰۷)، آمستردام هلند (۲۰۰۸)، بیروت لبنان (۲۰۰۹)، لوبلیانا اسلوونی (۲۰۱۰)، بوینوس آیرس آرژانتین (۲۰۱۱) ، ایروان ارمنستان (۲۰۱۲)، بانکوک تایلند (۲۰۱۳)، پورت هارکورت نیجریه (۲۰۱۴)، اینچئون کره جنوبی (۲۰۱۵)، وروتسواف لهستان (۲۰۱۶) و کوناکری گینه (۲۰۱۷) پایتخت جهانی کتاب بود. آتن یونان و شارجه امارات هم به ترتیب پایتخت جهانی کتاب در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ خواهد بود.