شرق: «رویکردهای نوین در خوانش
آثار اکبر رادی» کتابی است تألیف و گردآوری فریندخت زاهدی که در نشر نودا منتشر شده
است. این کتاب چنانکه از عنوانش پیداست درباره آثار اکبر رادی است و ارائه خوانشهایی
نو از نمایشنامههای اوست. کتاب چنانکه مؤلف در پیشگفتار آن اشاره میکند محصول
کار گروهی است. در این کتاب علاوهبر پژوهشهایی که فریندخت زاهدی در زمینه آثار
اکبر رادی انجام داده آثار دانشجویانی هم که زیر نظر او پروژههای پایان تحصیلی
خود را حول محور آثار رادی نوشتهاند بازتاب یافته است. مؤلف در این کتاب آثار
رادی را با لحاظکردن زمینه اجتماعی که این آثار در آنها پدید آمده مورد بررسی
قرار داده است. او در پیشگفتار کتاب مینویسد: «رادی بر مبنای آنچه در نمایشنامههای
واقعگرا با شیوه خوشساختنویسی معمول است، دیالکتیک روابط شخصی را در نوعی زمینه
اجتماعی - مردمی در آثار خود مطرح نمود تا مخمصههای یک فرد شهری و امروزیِ ایرانی
را که در محدودههای سنتیِ نظام اجتماعی و نیازهای اساسی شیوهی زندگی نو گرفتار شده
نمایان سازد و انعکاسی از تاریخ حقیقی دورانی پرتلاطم را به تصویر کشد». کتاب «رویکردهای نوین در
خوانش آثار اکبر رادی» از پنج فصل تشکیل شده است. در فصل اول با عنوان مقدمهای بر
دوره تاریخی به مروری بر نخستین نشانههای تجدد، بررسی شرایط تاریخی و اجتماعی
ایران بین سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷، تحولات نمایشنامهنویسی در دهههای ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ و زندگی و آثار اکبر رادی پرداخته شده است. فصل دوم کتاب با عنوان رئالیسم
در صحنه و ادبیات نمایشی ایران شامل سه بخش است با عنوانهای مضامین و سبک نو،
ریشهیابی اصطلاح رئالیسم و رئالیسم در آثار اکبر رادی.
فصل سوم نیز به خوانشهای نو از آثار اکبر رادی اختصاص دارد.
این فصل با مقالهای با عنوان واکاوی زمان و مکان در نمایشنامههای رادی و ایبسن
نوشته فریندخت زاهدی آغاز میشود و علاوهبر این مقاله، شامل مقالههایی است که
نویسندگان آنها دانشجویانی بودهاند که پایاننامههای تحصیلیشان درباره آثار اکبر
رادی بوده است. چنانکه مؤلف در پیشگفتار کتاب اشاره کرده مقالات این فصل را نویسندگان
آنها از پایاننامههای خود استخراج کرده و در یک سمینار که توسط فریندخت زاهدی
با عنوان رویکردهای نو در خوانش آثار رادی در سال ۱۳۹۴ برگزار شده ارائه
کرده بودند. نگاهی به واکاوی زمان و مکان در نمایشنامههای اکبر رادی و هنریک
ایبسن، نقد نمایشنامه پلکان اثر اکبر رادی با نگاهی بر منطق گفتوگو و تکصدایی از
منظر باختین، روایتشناسی نمایشنامه خانمچه و مهتابی اثر اکبر رادی با نگاهی بر
دیدگاه ژرار ژنت و نظریه تقابل گفتمانهای مسلط و مقاومِ فوکو در تحلیل نمایشنامه
لبخند باشکوه آقای گیل اثر اکبر رادی از جمله مقالاتی است که در این فصل کتاب میخوانید.
فصل چهارم کتاب با عنوان پیوستها شامل دو پیوست است. پیوست اول با
عنوان رادی را دوباره باید دید شامل گفتوگویی با فریندخت زاهدی درباره اکبر رادی
و آثار اوست و پیوست دوم مدخل انگلیسی زندگینامه و آثار اکبر رادی چاپشده در
انسیکلوپدیا ایرانیکاست.
آنچه در ادامه میخوانید بخشی است از فصل دوم کتاب که به
رئالیسم در آثار اکبر رادی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش ضمن ارائه تعاریفی از
رئالیسم و تفکیک آن به دو نوع رئالیسم باوجدان و رئالیسم آگاه، آثار رادی را در نوع
رئالیسم آگاه دستهبندی میکند و مینویسد: «اکبر رادی در زمره رئالیستهای آگاه بهشمار
میرود، زیرا رویکرد او به واقعیت موجود، نهفقط انعکاس آن به شکل ابتدایی، بلکه
تشریح و توصیف واقعیت عینی در میان ذهنیتهای متضاد است. وی با تأکید بر عوامل
روانشناختی و نوع تفکر و اندیشه شخصیتها در موقعیتهای مشخص تاریخی و اجتماعی،
به باور و انتخاب آنان توجه نشان میدهد و گاه خواننده را با این پرسش
اگزیستانسیالیستی مواجه میکند که انسان تا چه اندازه در تعیین سرنوشت خود سهم
دارد؛ سرنوشتی که در دوران مدرن نتیجه شرایط اجتماعی است. امکان انتخاب چه اندازه
است؟ آیا انسان محکوم به پذیرش جبر اجتماعی است؟ جبری که همه رویدادهای آن در
جهانی بههمپیوسته رخ میدهد، جهانی که دانش، آگاهی و ذهنیت نویسنده بر آن حکمرانی
میکند. رادی در تبعیت از سبک واقعگرا، از تبحر ویژهای برخوردار است که با نوع
نگاه او به زندگی همخوانی دارد. او در تأثیرپذیری از تحولات اجتماعی و سیاسی از
ناخودآگاه خود الهام نمیگیرد، بلکه بهطور آگاهانه، از جامعه الهام گرفته، آنها
را از شالودههای فکری خود عبور میدهد و بازتاب آن را به نمایش میگذارد».