شهرآرا: استادی
دانشگاههای تهران و آکسفورد و سوربن و کالیفرنیا و پرینستون تنها بخشی از کارنامه
پربار شادروان دکتر عبدالحسین زرینکوب است. این نویسنده و پژوهشگر برجسته، کتابهای
گوناگونی در حوزههای ادبیات و تصوف و نقد ادبی و تاریخ اسلام به نگارش درآورد که
برخی هنوز جزو بهترین نمونههای پژوهشی در نوع خود شمرده میشوند. او کمابیش سیساله
بود که در کنار بزرگانی مانند محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و
عباس زریاب خویی برای طرح ترجمه مقالات «دائرهالمعارف اسلام» که در هلند منتشر میشد،
دعوت به همکاری شد. همسر خراسانیاش، شادروان دکتر قمر آریان، نیز از نویسندگان و
پژوهشگران فرهیخته و جزو نخستین بانوان ایرانی بود که توانست استاد دانشگاه شود.
هم او برخی آثار دکتر زرینکوب را پس از مرگش منتشر کرد.
زرینکوب ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ در هفتادوششسالگی درگذشت.
بهمناسبت سالروز درگذشت او درباره جایگاه علمی و
کارنامهاش با دکتر محمدرضا راشد محصل، گفتوگویی کردهایم که برآیندش را در ادامه
میآوریم. دکتر راشد استاد بازنشسته دانشگاه فردوسی مشهد و محقق فرهنگ و ادبیات است.
او فرهنگی بسیار گسترده داشت
دکتر راشد محصل درباره مهمترین خدمات دکتر عبدالحسین
زرینکوب میگوید: ایشان فرهنگی بسیار گسترده داشت و انواع ادبی را با دقت مطالعه
و در همه این زمینهها کارهای ارزشمندی ارائه کرده بود؛ اگر بخواهیم اهمیت دکتر زرینکوب
را بر اساس چیزی مشخص کنیم، بر اساس کارهایی است که انجام داده است. این کارها در
انواع مختلف است، رساله تحصیلی دکتر «نقدالشعر، تاریخ و اصول آن» بوده که در ۱۳۳۴ از آن دفاع کرده است. در زمینه نقد ادبی ۲ جلد کتاب «نقد
ادبی» در بررسی روشها و اصول کار نقد دارد و «شعر بیدروغ، شعر بینقاب» و «با
کاروان حله» را در نقد شعر نوشته است.
این پژوهشگر با اشاره به تألیفات دکتر زرینکوب در حوزه
تصوف اظهار میکند: او در زمینه کلیات و تاریخچه تصوف کتابهایی ارزشمند به نگارش
درآورده است، مانند «ارزش میراث صوفیه» و «جستوجو در تصوف ایران» که تقریبا تمام
کتابهای تصوف را در در ۲ جلد شرح داده است.
راشد میافزاید: «سرّ نی» درباره مثنوی و «بحر در کوزه»
درباره تمثیلهای مثنوی، «پله پله تا ملاقات خدا» که اندیشه و روش سلوک را در
مولوی شرح میدهد، «شعله طور» درباره منصور حلاج، «صدای بال سیمرغ» درمورد کارها و
اندیشه عطار، «نردبان شکسته» در شرح دفتر اول و دوم مثنوی برخی دیگر از کتابهای
زرینکوب است. او همچنین در حوزه بزرگان ادب فارسی «فرار از مدرسه» را درباره امام
محمد غزالی، «پیر گنجه» در جستوجوی ناکجاآباد» درمورد اندیشه و کار نظامی، «حدیث
خوش سعدی» درباره اندیشه و کارهای سعدی و «نامورنامه» را در مورد فردوسی و جهانبینی
او نوشته است.
کتابهایش جزو مهمترین آثار علوم معاصرند
استاد بازنشسته دانشگاه فردوسی از مقالات استاد فقید نیز
غافل نمیشود و میگوید: علاوه بر کتابهای یادشده، دکتر زرینکوب مجموعه مقالات ارزشمندی
مانند «یادداشتها و اندیشهها» نیز دارد که در آن در زمینههای مختلف از فرهنگ
عامه تا متون کهن بحث کرده است؛ یا «نه شرقی، نه غربی، انسانی» که از روش کار یا
کمالات اخلاقی انسان میگوید.
او میافزاید: ایشان کتابهایی درباره اسلام و ایران نیز
دارد که در آنها از زمینه نضج اسلام در سدههای اول و دوم میگوید یا ترجمههایی
در رابطه با ادبیات فرانسه و ارسطو و...
.
دکتر راشد محصل خاطرنشان میکند: رویهمرفته اگر
بخواهیم کارهای دکتر عبدالحسین زرینکوب را ارزشیابی کنیم باید بگوییم از مهمترین
کارهای علوم معاصر و خود ایشان هم از بزرگان ادب فارسی در دوره معاصر است.
همه آثار زرینکوب در سطح عالی است
او همه آثار آن مرحوم را در سطح عالی میشمرد و میگوید:
اگر بخواهیم کاری را در مقابل کارهای دکتر زرینکوب قرار دهیم «تفسیر مثنوی مولوی»
از مرحوم جلالالدین همایی یا «مکتب حافظ» به قلم دکتر منوچهر مرتضوی را میتوان
به عنوان آثاری همپای آثار او در زمینههای مربوط ذکر کرد. دیگر آثار منتشر شده
چندان همپای آثار زرینکوب نیست و این در حالی است که من اصولا برخی کتابها را که
پس از فوت او منتشر شده اصلا نام نبردم.
این استاد بازنشسته ادبیات فارسی در ادامه به بیان ادبی
زرینکوب میپردازد و توضیح میدهد: ما در میان استادان معاصر کسانی داریم که
نثرشان بیشتر نثر دانشگاهی است؛ مانند دکتر زرینکوب، دکتر اسلامیندوشن و دکتر
یوسفی. منظور از «نثر دانشگاهی»
نثری ساده و روان و در عین حال مبتنی بر منابع دستاول
ادب فارسی است.
برخی قضاوتها درباره او نادرست است
دکتر زرینکوب کتابهایی در حوزه تاریخ ایران و اسلام
نیز نگاشته است که برخی از پژوهشگران یا نویسندگان نقدهایی به آن وارد کردهاند،
اشخاصی چون شهید آیتا... مرتضی مطهری یا مرحوم فریدون آدمیت. دکتر راشد دراینباره
میگوید: به هر حال کار آدمیت تاریخ است در صورتی که ارتباط دکتر زرینکوب با
تاریخ، بیشتر در حوزه منابع اولیه تاریخ اسلام و ایران است. از سویی اینکه آدمیت و
دیگران به برخی آثار او نقد وارد کرده باشند از ارزش کار زرینکوب نمیکاهد و از
سوی دیگر نمیشود با این صراحت برخی قضاوتها را روا داشت.
او با اشاره به اتهام رونویسی دکتر زرینکوب از کتابهای
پژوهشگران غربی درباره تاریخ ایران پس از اسلام، تصریح میکند: بههرحال پیش از
زرینکوب و همه آنهایی که در زمینه تاریخ ما کار کردند، خارجیها آثاری ارائه
دادهاند و آنها نیز در سطح منابع کار کردهاند. نمیتوانیم بگوییم کار زرینکوب
رونویسی و ترجمه است بلکه در حقیقت اگر بتوان آن را توارد حساب کرد که رونویسی
نیست و توارد است، اگر هم بپذیریم که نوعی تحقیق صورت داده، به این نتیجه میرسیم
که او برداشت خود را از منابع دست اول مطرح کرده است. با این همه ما بیشتر در
زمینه ادبیات با آثار زرینکوب سروکار داریم و در زمینه تاریخ چنانکه اشاره کردم
ایشان فقط ارتباطی با گروه تاریخ داشته و در دانشکده معقول و منقول (الهیات) نیز
به تاریخ میپرداختند.
دکتر راشد محصل راجع به نقدهای وارد شده بر کتاب «دو قرن
سکوت» که مربوط به ۲ سده اول پس از حمله عرب به ایران است، ابراز میکند: من فکر میکنم
بهترین حرف را درباره «دو قرن سکوت» مرحوم دکتر محمد محمدی ملایری زده است و البته
نه به صراحت؛ اینکه ما چیزی به اسم ۲ قرن «سکوت» نداریم بلکه در
حقیقت فرهنگ ما در ۲۰۰ سال نخستین ظهور اسلام دچار یک رکود شده است ولی نه انقطاع
داشته و نه سکوت. بهعبارتی آن دوره، دوره انتقال تاریخ و فرهنگ ایران از عصر
ساسانی به عصر اسلامی بوده است.
استاد بازنشسته دانشگاه فردوسی مشهد در پایان از اعتبار
مرحوم دکتر زرینکوب در خارج از مرزهای ایران میگوید. او بیان میکند: ایشان یکی
از کسانی است که در شورای علمی «دایرهالمعارف اسلام» (چاپ لیدن هلند) عضویت داشته
است و همچنین در این دایرهالمعارف مقاله دارد. این نشان میدهد که آن مرحوم در خارج
از مرزها نیز شناخته شده بوده است.