کد مطلب: ۱۴۸۲۴
تاریخ انتشار: چهارشنبه ۲ آبان ۱۳۹۷

مراسم تشییع جنازه مرتضی پاشایی و ناصر ملک‌مطیعی چرا به «پدیده‌ای قابل‌توجه» بدل شد؟

دکترنعمت‌الله فاضلی

ایران: کتاب «تحلیل فرهنگی» نوشته جیم مک‌گوئیگان، محقق سرشناس حوزه مطالعات فرهنگی، که در سال ۲۰۱۰ به زبان انگلیسی و توسط انتشارات سیج چاپ شد، از جمله کتاب‌های نوآورانه‌ای است که پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات آن را به همت سجاد علیزاده به زبان فارسی ترجمه و بتازگی منتشر کرده است. این اثر از جنبه‌های مختلف برای خوانندگان ایرانی و محققان حوزه شناخت، تفسیر و تحلیل فرهنگ در ایران امروز اهمیت دارد.

کتاب «تحلیل فرهنگی» که با یک مقدمه و ۱۰ فصل تهیه شده است تلاش می‌کند به ما بیاموزد که موضوعات و مسائل «حوزه عمومی» را، یعنی موضوعاتی که عموم مردم به آن علاقه دارند و ناظر بر نیازها و مباحث و موضوعات و مناقشاتی است که در رسانه‌ها و مطبوعات بحث می‌شود، چگونه با چشم‌اندازی دانشگاهی ببینیم و از حوزه‌های گوناگون نظریه اجتماعی، انتقادی و سنت مطالعات اجتماعی استفاده کنیم. این اثر همچنان‌که از نامش پیدا است به تحلیل فرهنگی می‌پردازد؛ یعنی «مطالعه فرآیندهای نمادین در جامعه»؛ فرآیندهایی که ما آدم‌ها در زندگی کلانشهری امروز با آنها درگیر هستیم. در فصل نخست، مؤلف توجه جدی به مفهوم «عرصه عمومی فرهنگی» دارد و به این واقعیت اشاره می‌کند که مردم در زندگی روزمره‌شان با مجموعه وسیعی از عواطف و احساسات مواجه هستند؛ رخدادهایی که در جامعه و شهر شکل می‌گیرند، باعث تحریک عواطف و احساسات ما می‌شوند و ما مردم از طریق شبکه‌های مجازی یا شبکه‌های اجتماعی و روزنامه‌ها و عکس‌ها و... در واکنش به رخدادها به خلق و عرضه بازنمایی‌های گوناگونی از این رخدادها می‌پردازیم. «حوزه عمومی» برای مک‌گوئیگان همین گویش‌ها و واکنش‌های هیجانی است که مردم عادی بروز می‌دهند.
آشنایی‌زدایی از زندگی روزمره
در دیدگاه محققان جدی دانشگاهی معمولاً این واکنش‌های عمومی و عامیانه آنقدر اهمیت ندارد که در دستورکار مطالعات آنان قرار گیرد. مک‌گوئیگان در یکی از فصل‌های کتابش به مطالعه نحوه واکنش مردم اروپا و بریتانیا به مراسم تشییع جنازه پرنسس دایانا، شاهدخت ولز در سال ۱۹۹۷ می‌پردازد. او نشان می‌دهد که این واکنش و تشییع جنازه، پدیده قابل‌توجهی در بریتانیا و سراسر جهان بود. در ایران واکنشی که مردم ما در سال‌های اخیر به مرگ مرتضی پاشایی یا مرگ ناصر ملک‌مطیعی نشان دادند مانند مرگ پرنسس دایانا به هیچ عنوان پدیده‌ای عادی نبود. اگرچه مرگ مرتضی پاشایی و ملک‌مطیعی جنبه جهانی پیدا نکرد اما در جهان ایرانی پدیده مهمی بود. کتاب «تحلیل فرهنگی» مک‌گوئیگان نشان می‌دهد که ما می‌توانیم از طریق تجزیه و تحلیل و تفسیر واکنش‌های غیرعادی، هیجانی و زیبایی‌شناسانه مردم کوچه و بازار به رخدادهای روزانه، به فهم عمیقی از زندگی، ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه برسیم.مک‌گوئیگان به ما نشان می‌دهد که ما چگونه می‌توانیم از لحاظ روش‌شناسانه، رویکردی متکثر و چندگانه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی داشته باشیم. او به ما کمک می‌کند تا به نحو آزادانه‌ای از روش‌های مختلف کمک بگیریم تا بتوانیم تجربه‌های زیستی مردم عادی در جریان زندگی روزمره را آشنایی‌زدایی کنیم. به این منظور او تلاش می‌کند تا از روش‌پرستی سفت و سختی که به‌صورت نوعی تکنیک‌گرایی در مطالعات فرهنگی و اجتماعی شکل گرفته است بگریزد و به جای آن قصد دارد نشان دهد که ما اگر به فهم‌پذیر کردن موضوعات و رخدادهای مهم برای مردم عادی بپردازیم و بخواهیم با تحولات جاری زندگی ارتباط وسیعی برقرار کنیم، ما نیز می‌توانیم مانند «روزنامه‌نگاران» البته به شیوه دانشگاهی و عمیق برای مردم سخن بگوییم. از این رو، مک گوئیگان به ما توضیح می‌دهد که «تحلیل فرهنگی» چیزی شبیه «روزنامه‌نگاری فرهنگی» است با این تفاوت که از تجربیات، اطلاعات تاریخی، نظریه‌های انتقادی و مفاهیم گوناگون بهره می‌گیرد. مؤلف در فصلی از کتابش تلاش می‌کند تا «تلفن همراه» را به‌عنوان یکی از موضوعات مهم در جامعه امروز در کانون توجه خود قرار دهد. به اعتقاد او، ظهور فناوری‌های جدید ارتباطی مانند شبکه‌های اجتماعی که ما به کمک تلفن همراه با آنها کار می‌کنیم شکل تازه‌ای از «اجتماع‌جویی» را به وجود آورده است. مردم، آمیختگی گسترده با تلفن همراه پیدا کرده‌اند. ما به‌عنوان محقق اجتماعی نمی‌توانیم نحوه کار با تلفن همراه در زندگی روزمره امروز را نادیده بگیریم.
رویارویی با مخاطرات جامعه امروز
در یکی دیگر از فصل‌های این کتاب، مک گوئیگان تلاش می‌کند به موضوع مخاطره و فردی‌شدن در جامعه امروز بپردازد و دلالت‌های مختلفی را نشان دهد که مخاطره و فردی‌شدن برای انسان امروزی به وجود آورده است. او استدلال می‌کند که آگاهی از مخاطره‌ها به خودی خود پدیده فرهنگی بارزی است و ما باید میان «واقعیت مخاطره» و «نحوه بازنمایی آن» تفکیک قائل شویم؛ مخاطرات زیست‌محیطی، مخاطرات صنعتی و مخاطرات گوناگون که زندگی ما را دربرگرفته است. به اعتقاد او در مواجهه با این مخاطرات نه می‌توان نوعی بی‌خیالی خوش‌بینانه و بی‌کنشی غیرمسئولانه سیاسی پیشه کرد و نه می‌توان این فجایع را به نحو افراطی و مبالغه‌آمیز طرح کرد. از این‌رو، در تحلیل فرهنگی مک‌گوئیگان تلاش شده است تا پیچیدگی جامعه مخاطره‌آمیز و نحوه فهم‌پذیرکردن آن و بویژه مسأله فردی‌شدن در حوزه‌های کار و ناامنی شغلی و بویژه در صنایع خلاق بررسی شود و به موضوع بازآفرینی شخصی و سیاست‌فرهنگی در جامعه‌ملی از منظر مخاطرات بپردازد. مک‌گوئیگان تلاش می‌کند تا «تحلیل فرهنگی» را به مثابه رویکردی برای فهم‌پذیر کردن تجربه‌های شهروندان به ما معرفی کند و کاربردهای این رویکرد را در قلمروهای مختلف زندگی نشان دهد. از این‌رو کتاب تحلیل فرهنگی مک‌گوئیگان نه تنها سخن‌های بسیاری به ما می‌گوید بلکه تصاویر گوناگونی از وضعیت کنونی انسان در قرن ۲۱ و آینده آن را به ما نشان می‌دهد.
سرمایه‌داری سرد
این اثر که ترجمه فارسی روان و خواندنی دارد دربردارنده بحث‌های بسیار جدی و نظری و حتی فلسفی ارزشمندی برای نظریه فرهنگی در جهان امروز است. این کتاب تلاش می‌کند تا با نوعی رویکرد انتقادی، چگونگی گسترش نئولیبرالیسم و سرمایه‌داری در جهان را توضیح دهد. یکی از ایده‌های کلیدی مک‌گوئیگان، مفهوم cool capitalism است که سجاد علیزاده، مترجم کتاب، آن را «سرمایه‌داری سرد» ترجمه کرده است. البته به گمان من شاید «سرمایه‌داری آرام» ترجمه مناسب‌تری برای آن باشد. «سرمایه‌داری سرد» به موقعیت فرهنگی و اجتماعی اطلاق می‌شود که ایدئولوژی نئولیبرالیسم از طریق فناوری‌ها و مصرف و از طریق فرهنگ و هنر توانسته است به عمق جامعه به منزله نوعی شیوه زندگی نفوذ کند. شیوه زندگی که دیگر مدعی، مخالف و منتقد ندارد یا اینکه به تعبیر مک‌گوئیگان نقد در آن بی‌اثر شده است.مک‌گوئیگان تلاش می‌کند تا از طریق درهم‌آمیختن رشته‌های مختلف دانشگاهی به ما نشان دهد که موقعیت اکنون ما چه ویژگی‌هایی دارد، ما در چه جهانی زندگی می‌کنیم، سرنوشت فردی و اجتماعی، هویت‌ها، عواطف و احساسات، بینش‌ها و نگرش‌ها و زبان تک‌تک ما در این موقعیت اکنون چه ویژگی‌هایی دارد. به این اعتبار این اثر را می‌توان نوعی آشنایی‌زدایی از تجربه‌های عمدتاً شهروندان بریتانیا و اروپا دانست اگرچه بسیاری از تحلیل‌های او برای سایر جوامع از جمله جامعه ما نیز قابل تعمیم است.
مداخله «سیاست فرهنگی» هنگام تحلیل فرهنگی
مک‌گوئیگان در آخرین فصل کتاب تلاش می‌کند تا مطالعات فرهنگی را، به تعبیر خود او، از رشته صرفاً انتقادی فراتر برد و آن را سودمند و کاربردی کند. خوانش او از مطالعات فرهنگی انتقادی تحت‌تأثیر تلاش‌هایی است که او پیشتر در زمینه «سیاست فرهنگی» انجام داد. من سال‌ها پیش کتاب «بازاندیشی سیاست فرهنگی» از مک‌گوئیگان را با همکاری دکتر مرتضی قلیچ به زبان فارسی ترجمه کردم. گمان می‌کنم نگرش‌های مک‌گوئیگان به‌عنوان متخصص تحلیل فرهنگی از این حیث که مقوله سیاست فرهنگی و نقش و عملکرد دولت‌ها و مداخله آنان در حوزه جامعه و فرهنگ را هنگام تحلیل فرهنگی در نظر می‌گیرد، برای جامعه‌ای مانند ما که در آن دولت، مداخله حداکثری در زندگی روزمره و زیست مردم دارد از اهمیت چشمگیری برخوردار باشد.

 

 

0/700
send to friend
مرکز فرهنگی شهر کتاب

نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸

تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲

 

 

 

تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.

 

عضویت در خبرنامه الکترونیکی شهرکتاب

Designed & Developed by DORHOST