میراث ادبی لیتوانی

انبوهی منابع وجود دارند که درباره ادبیات لیتوانی آگاهی می‌دهند. بعضی از آن منابع مناسب نیستند و یا در وثاقت آن باید تردید کرد. اما شماری از آن‌ها موثق‌اند و ارزش آن را دارند که به دیگران معرفی کرد و این به شناختِ ما و توانایی ما در انتخاب درست بستگی دارد. تاریخ مختصر ادبیات لیتوانی از جمله آثاری است که به دو زبان زبان لیتوانیایی و انگلیسی نوشته شده و چند تن از ‍پ‍رمایگان ادبیات شناس لیتوانی نوشتن آن را وجهه همت خود کرده‌اند و چند نفر دیگر که در ادبیات شناسی از سرآمدان هستند کار ویرایش و ویراستاری آن را بر عهده داشتند. پیش از آن که به معرفی آن بپردازیم، بد نیست به روندِ نشر آن اشاره شود و نشان دهیم که نام ناشری چون ورسوس اورئوس Versus Aureus و دانشگاهی چون دانشگاه ویتاوتاس کبیر VDU - Vytauto Didžiojo universitetas، حضور ادبیات شناسان سرشناس در قامت نویسنده، منتقدِ کتاب و ویراستار تا چه درجه می‌تواند عوامل کافی برای کشاندن هر علاقه مند به فرهنگ لیتوانی و منطقه بالتیک از دریچه ادبیات باشد.
تاریخچه یا تاریخ مختصر ادبیات لیتوانی را دو نفر با مرتبه‌ی علمی استادی، به عنوان ارزیاب یا منتقدِ کتاب پیش از آن‌که کتاب را به ویراستار دهند، ایرینا بوکلی[۱] و آسیه (آسیا) کوتون[۲] به دقت خواندند و نقد و نظر دادند و به اصطلاح ارزیابی کردند. بعد یک نفر از ادبیات شناسان به نام دالا[۳] کوی‌زی‌نی‌ینه[۴] ویراستاری کرده. نام منتقدِ کتاب یا ارزیاب و بعد ویراستار به همین ترتیب بالاتر از نام نویسندگان و پدیدآورندگان کتاب درج یافته است. متن کتاب در دهم مارس ۲۰۱۴ در گروه ادبیات لیتوانی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه ویتاوتاس کبیر در شهر کاوناس که زمانی، پایتخت لیتوانی بود، به تصویب می‌رسد و دو روز بعد، دوازدهم مارس در شورای آن دانشکده تأیید می‌کنند و برای انتشار به چاپخانه می‌فرستند. این نیز گفتنی است که بنیاد اجتماعی اروپا[۵] و وزارت آموزش و علوم لیتوانی نشر کتاب را حمایت کردند. این اثر در اصل، یک پروژه یا طرح پژوهشی بود که «تقویت لیتوانی شناسی (فعالیت‌های مربوط به تحقیق در باب بالتیک) با همکاری مؤسسات و دانشگاه‌های داخل و خارج از کشور لیتوانی» نام داشت. ایندره ژاکوی‌چی‌ینه[۶]، آستا گوتای‌تی‌ینه[۷] که به ادبیات کودک هم علاقه دارد، ویوله ویشومیرسکی‌ته[۸] که از مترجمان متون ادبی در لیتوانی است، دالا کوی‌زی‌نی‌ینه که ویراستاری کتاب را هم بر عهده داشته، و آورلیا میکولای‌تی‌ته[۹] مولفان کتاب‌اند و همه هم شهرستانی‌اند نه پای‌تخت‌نشین.
کتاب از یک پیشگفتار به قلم ویراستار که از مولفان نیز هست، و هشت فصل فراهم آمده. اولین نوشته در ۲۰ صفحه (۹-۲۹ص) به قلم آستا گوتای‌تی‌ینه است که به ادبیات قدیم لیتوانی می‌پردازد؛ عنوان فرعی آن پژوهش در لیتوانی است و مشخصاً به قرن ۱۸ و ۱۹ عنایت دارد. بقیه‌ی کتاب (حدود ۱۵۰ صفحه) را به قرن بیست و پس از آن اختصاص داده‌اند. نگاهی به نوشته‌ها و مطالب کتاب گویای همین واقعیت است که بیش‌تر نوشته‌ها حول محور قرن بیستم و بعد از آن دور می زند. این حکایت از آن دارد که تا چه درجه، ادبیات قرن بیست و بیست و یک لیتوانی برای دست اندرکاران کتاب مهم است. به همین منظور، ایندره ژاکوی‌چی‌ینه ادبیات لیتوانی را در دو دهه اول قرن بیست (۱۹۰۰-۱۹۱۸) بررسی کرده و خواننده را با اوضاع و احوال ادبیات لیتوانی در آن مقطع آشنا می‌کند. بعد از آن، نوبت به ادبیاتِ زمان جنگ می‌رسد که زمان جنگ چگونه بر ادبیات لیتوانی تأثیر می‌گذارد و این ادبیات چه ویژگی‌هایی دارد و چگونه مسائل اجتماعی و سیاسی اصلی و کلیدی در ادبیات این روزگار بازتاب می‌یابند؛ آورلیا میکولای‌تی‌ته ادبیات لیتوانی را در آن دوره بررسی می‌کند. ادبیات لیتوانی در زمان شوروی (۱۹۴۰-۱۹۹۰) عنوان نوشتهی دیگری است که ایندره ژاکوی‌چی‌ینه آن را نوشته است. ادبیات لیتوانی در تبعید و ادبیات لیتوانی در خارج از کشور بعد از ۱۹۹۰، نوشته‌های دیگری هستند که دالا کوی‌زی‌نی‌ینه نوشته است.
این کتاب برای آشنایی با مراحل تاریخی تحولِ ادبیات لیتوانی و جریان‌های آن نوشته شده است. مولفان گلچینی از آثار ادبی لیتوانی را انتخاب، و به طرح و تحلیل آن می‌پردازند، و راه و رسم نقد ادبی در لیتوانی، دلیل بی‌همتایی و آن‌چه ادبیات لیتوانی را از ادبیات‌های دیگر متمایز می‌کند و بالاخره، جایگاه آن در گستره‌ی ادبیات اروپا را همراه با تازه‌ترین یافته‌های پژوهشی برای مخاطب خود که عمدتاً دانشجویان و علاقه مندان به اندیشه‌های ادبی در منطقه بالتیک هستند، نشان می‌دهند. نحوه ارجاعات و چند و چون آن و مناسبت آن با مطالب عرضه شده خصوصاً برای کسانی که مایل‌اند آشنایی عمیق‌تری با ادبیات لیتوانی پیدا کنند، از نقاط قوت کتاب باید دانست. موزه ادبیاتِ لیتوانی، موسسه‌ی آرشیو لیتوانیایی‌هایی که در اقصی نقاط دنیا پراکنده‌اند، از جمله مراکزی بودند که در نوشتن کتاب از موجودی‌های ارزش‌مند آن‌ها استفاده شده است. تفاوت این کتاب با آثاری دیگر که چه به عنوان کتاب درسی و چه به عنوان اثر مرجع در ادبیات لیتوانی نوشته شده، در رویکردشان به عرضه مطالب و نیاز مخاطب است. این‌که با چه روشی نمای کلی از ادبیات داده شود و سیر ادبیات نشان داده شود که با رویکرد مفهومی به جنبه‌های انقلاب ادبی و تداوم آن برسیم نه این‌که همه‌ی نویسندگان انتخاب و به تک تک آن‌ها به تفصیل پرداخته شود. به عبارت دیگر، راه و رسم بررسی جریان ادبی از اهمیت به سزایی برخوردار بود. به نظر مؤلفان کتاب، از ۱۹۹۰ به بعد، تغییراتی در سبک‌شناسی، ژانر و موضوع‌ها به وجود آمده که جا داشته به آن‌ها پرداخته شود.
در بخشی از کتاب به قلم آستا گوتای‌تی‌ینه می‌خوانیم که معرفی ادبیات لیتوانی به کسانی که خارجی‌اند و به زبان لیتوانیایی صحبت نمی‌کنند، انتقال زیبایی زبان آثار ادبی که در گذشته سروده شده، خلق شده و آفرینش ادبی آثار متعلق به روزگاران دیگر، از ذهن و زبان بزرگانی چون دونِلای‌تیس[۱۰]، باراناوس‌کاس و یا ژیمایته تراوش کرده باشد، کار آسانی نیست و این‌جاست که دشواری کار ترجمه خود را نشان می‌دهد. این اثر چه «فصل‌ها» باشد اثر دونِلای‌تیس[۱۱]، و چه «جنگل آنیک‌شی[۱۲]» اثر باراناوس‌کاس[۱۳]، و چه داستان‌های کوتاهِ ژیمایته که آدم می‌بیند با زبان لیتوانیایی چه کرده[۱۴]. آدم دلش می‌خواهد این گوهرهای گران‌بهای ادبیات لیتوانی را به همه نشان دهد. اما محدودیت‌ها رخ می‌نمایند. اثر ادبی را که به زبان مادری واقعیت این است برای ما که در قرن ۲۱ زندگی می‌کنیم، درک و فهم ظرافت‌ها و واقعیت‌های ادبیات روزگاران گذشته بدون مطالعات تاریخی و فرهنگی حتا اگر به زبان مادری ما هم باشد، سخت است و اگر مخاطب آن، نسل جوان که دیگر...
با وجود همه‌ی این‌ها، بخش اعظم کتاب به ادبیات معاصر لیتوانی اختصاص دارد که خواندنی و دیدنی است.

[1] . Prof. Irena Buckley (Vytauto Didžiojo universitetas)

[2] . Prof. Asija Kovtun (Vytauto Didžiojo universitetas)

[3] . Dalia دالا که «داله» هم صدا می‌زنند (تقریباً بر وزن ژاله یا لاله در فارسی و بیش‌تر به فارسی تاجیکی تردیک تر است)، اسم محبوبی در بین دخترها و خانم‌ها در لیتوانی است و اسم کوچک رئیس جمهور فعلی لیتوانی هم دالا است.

[4] . Dalia Kuizinienė

[5]. the European Social Fund (ESF )

[6] . Indrė Žakevičienė, Asta Gustaitienė, Vijolė Višomirskytė, Aurelija

[7] . Asta Gustaitienė

[8] . Vijolė Višomirskytė

[9] . Aurelija Mykolaitytė

[10] . Kristijonas Donelaitis  که اولین شعر ادبیات قدیم لیتوانی را سرود و از شاهکارهای ادبی شد

[11] . Anykščių šilelis   

آنیک‌شی نام یک محلی است که این شاعر در آن‌جا به دنیا آمده و به جنگل آن اشاره دارد. از نظر گردش‌گری، و ورزش‌های زمستانی این شهر معروف است و بلندترین کلیسا را دارد.

[12] . Antanas Baranauskas

[13] . Žemaitė

[14] . آن‌چه به عنوان «جنگل» در فارسی و زبان‌های دیگر می گوییم با توجه به اقلیم و جغرافیای منطقه، با آن‌چه که در لیتوانی، جنگل می گویند، تفاوت‌هایی احساس می‌شود و این از نظر جبرزبانی قابل تأمل است.