شاعری جهانی که زبان مردمش شد

ایران: امروز هفتاد و هشتمین سالروز درگذشت مردی است که از او به عنوان نخستین برگزیده نوبل ادبیات در قاره پهناور آسیا یاد می‌شود؛ رابیندرانات تاگور(۷ مه۱۸۶۱- ۷ اوت۱۹۴۱) که نه تنها شاعر بود بلکه از او آثار متعددی در حوزه نمایشنامه، رمان و... هم به یادگار مانده. فیلسوفی که اعتقادی راسخ به «جهان وطنی» داشت و به همین دلیل او را از نخستین پایه‌گذاران نظریه مشهور «گفت‌وگوی تمدن‌ها» هم می‌دانند. آن‌هایی که تاگور را می‌شناسند می‌دانند نقش او در موفقیت جنبش استقلال هند تا چه حد مهم بوده؛ فیلسوفی که گاندی و بزرگان دیگری مثل جواهر لعل نهرو در بسط اندیشه‌های خود تا حد زیادی از او تأثیر گرفته‌اند.

تردیدی نیست که اشعار و نوشته‌های تاگور از جهت ساختار و بویژه مضمون درجایگاه رفیعی قرار دارد؛ با این حال نام او در زمانه‌ای به عنوان برگزیده‌ای از آسیا در فهرست برگزیدگان نوبل ادبی جای گرفت که غربی‌ها به فرهنگ شرقی تمایل بسیاری پیدا کرده بودند. در این بین می‌توان از علاقه‌مندی افرادی چون آرتور شوپنهاور و فریدریش نیچه به فرهنگ شرقی یاد کرد که آن را چراغی روشنگر فرهنگ در عرصه جهانی می‌دانستند. آن‌ها خواهان طرح نامی از مشرق زمین در فهرست برندگان نوبل بودند و چه کسی بهتر از تاگور که از جهات بسیاری از شخصیت والا و برجسته‌ای برخوردار بود.
یکی از ویژگی‌های بارز تاگور که نقشی جدی در معرفی جهانی او ایفا کرده تسلطش به زبان انگلیسی بود. کافی است نگاهی به زندگی‌نامه او داشته باشید تا ببینید که خودش شخصاً آثارش را به این زبان بین‌المللی ترجمه کرده است. از طرفی سخنرانی‌های بسیار مهمی هم به انگلیسی در کشورهای امریکا، هند و ژاپن داشته که آنها هم منجر به معرفی بیشترش شده‌اند. او در دوره‌ای به زبان گویای هند و مردم سرزمینش تبدیل شد تا به آنها در دستیابی به استقلال کمک کند و بی‌شک با تأثیری که در تفکرات و اندیشه‌های افرادی همچون گاندی به جای گذاشت بسیار موفق عمل کرد. بی‌تردید تاگور را می‌توان علمدار نهضتی دانست که سعی داشته از مظلومیت هند و هندیان و حقانیت آنها در دستیابی به استقلال و آزادی بگوید. با این حال ویلیام باتلر ییتس شاعر و نمایشنامه‌نویس مطرح جهان هم تأثیری جدی در معرفی او به اروپاییان و بویژه انگلیسی‌ها داشته است.
تاگور موفق به عرضه فرهنگ هندی در جهان شد؛ فرهنگی که نشأت گرفته از عرفان هندی است. بی‌تردید عرفان هندی عرفانی جهانی است که تأثیری شگرف بر تفکرات جهانی به جای گذاشته است. آنچنان که ردپای پررنگ آن را حتی می‌توان بر اندیشه‌های نوافلاطونیان هم دید. حتی خود افلاطون هم تأثیر گرفته از عرفان هندی بوده است. تاگور صاحب چندین کتاب و مقاله با تکیه بر مفاهیم و مضامین انسانی هم است؛ آثاری که در آنها بر این نکته تأکید کرده که انسانیت یک تفکر جهانی است و انسان‌ها فارغ از اینکه شرقی باشند یا غربی، تفاوتی با یکدیگر ندارند. تاگور طی زندگی‌اش دو مرتبه هم به ایران سفر کرد و حتی ملک الشعرای بهار شعری در مدح او گفته است. با این حال مردم ما خیلی دیر به فکر بهره‌مندی از زبان بین‌المللی افتادند و چون به انگلیسی تسلط نداشتند، نتوانستند تعامل چندانی با کشورهای دیگر برقرار کنند. با این حال پدر و پدربزرگ تاگور هم حافظ و مولانا را بخوبی می‌شناختند و هم اینکه به زبان فارسی تسلط داشتند. علاقه پدر تاگور به حافظ در حدی بود که دیوان او همواره بر بالای بالینش جای داشته است. توصیه من به افرادی که خواهان شناخت بیشتری از تاگور هستند این است که حتماً درباره خانواده‌ای که در آن رشد یافته هم بخوانند. خانواده تاگور از مؤسسان و گردانندگان اصلی انجمن «برهما ساماج» بودند؛ جامعه‌ای فرهنگی که مبلغ سیاست جهانی بود و جالب است بدانید که برخی از اعضای آن با زبان فارسی آشنا بودند.‌