ایران: امروز صد و نوزدهمین سالگرد درگذشت «فریدریش نیچه»
اندیشمند و متفکر آلمانیاست؛ مردی که از او بهعنوان چهرهای اثرگذار در عرصه
جهانی فلسفه و حتی فراتر از آن ادبیات یاد میشود. او تنها فیلسوف نیست چرا که در
دیگر عرصههایی نظیر شعر، نقد فرهنگی و حتی جامعهشناسی هم صاحبنظر است. از نکات
قابل توجه درباره نیچه برای ما ایرانیان، علاقه بسیاریاست که به حافظ و سرودههایش
داشته. کافی است به سراغ آثار او بروید تا
ببینید بارها در خلال نوشتههایش به این شاعر پارسیگوی اشاره کرده. گپوگفت کوتاهمان
را با سعید فیروزآبادی یکی از مترجمان آثار او میخوانید؛ مترجمی که تأکید دارد
نیچه آمیزهای از فلسفه و ادبیات است.
اندیشه نیچه از چه ویژگی خاصی بهره میبرد که شاهد
اثرگذاری آن در سطح جهانی هستیم؟
دلیل این اثرگذاری را بیش از همه میتوان در تلاشی دید
که او در نفی ارزشهای جهان معاصر و به تبع آن بازسنجی ارزشها به خرج داده. البته
در این بین از قدرت بسیاری که نیچه در به کارگیری کلمات داشته هم نمیتوان صرف نظر
کرد. بیاغراق او از نثر و بیانی افسونگر
برخوردار بوده که تأثیری شگرف در جذب مخاطبان داشته است. به همین دلیل در دورههای
مختلف سیاستمداران بسیاری از اندیشههای او تأثیر پذیرفتهاند یا با درکی سطحی از
گفتههای نیچه، پایه و اساسی برای اندیشههای خود یافتهاند. پذیرش اندیشههای
نیچه نزد روشنفکران غربی و شرقی نشانهای از ویژگی خاص این اندیشه است. نیچه در ایران
هم با استقبال بسیاری روبهرو شده. با ترجمههای متعدد و بسیاری از آثار او روبهروییم
و همچنان علاقهمندان بسیاری در پی درکی تازه و تأویلی نو از اندیشههای او هستند.
نخستین اشارهها به افکار نیچه در آثار کدامیک از
اندیشمندان ایرانی دیده میشود؟
نخستین اشارهها به نیچه را میتوان در سرودههای اقبال
لاهوری و نوشتههای محمدعلی فروغی در کتاب «سیر حکمت» دید. اقبال فارغالتحصیل
مقطع دکترا از آلمان بوده و گویا خوانش اولیه او از آثار نیچه تأثیر بسیاری در
نگرشش باقی گذاشته است. منتها نگاه فروغی بیشتر برگرفته از تفسیرهای منتشرشده از
آثار نیچه در آن دورانی است که میزیسته. با توجه به همین دو نمونه و از سویی نگاهی
به ترجمههای آثار او در ایران میتوان پی به این برد که پذیرش وی از سوی مخاطبان
ایرانی چقدر سریع رخ میدهد.
در عرصه ادبیات اثرگذاری جهانبینی و افکار نیچه چقدر مشهود
است؟
اتفاقاً پاسخ این سؤال یکی از نکتههای جالب درباره نیچه
است. او موفق شده فراتر از فلسفه حتی به عرصه جهانی ادبیات هم راه یابد؛ آن هم با
قدرت اثرگذاری بالا. در نیمه نخست قرن بیستمِ آلمان تقریباً محال است با نویسنده
مشهوری روبهرو شوید که از نیچه تأثیر نپذیرفته باشد؛ از «توماسمان» گرفته تا «کافکا» و «هرمان هسه». بیتردید فریباترین نمونه جلوهگری زبان
نیچه را در «چنین گفت زرتشت» میتوان یافت. به گمانم
این کتاب را میتوان پیچیدهترین اثری دانست که تا به امروز از فیلسوفان آلمانی
ترجمه شده.
با این حال برخی معتقدند این فیلسوف و متفکر آلمانی به
درستی در ایران شناخته نشده.
متأسفانه بیشتر خوانشهای ما از آثار فیلسوفان غربی بدون
توجه به بنیانهای فلسفی و مطالعه سیر پیشرفت آنها انجام شده. از سوی دیگر بسیاری
از ترجمههای آثار نیچه از زبانهای واسط انجام شده است. شاید بخشی از این درک
کنونی از نیچه به دلیل همین ترجمهها و توجه افراطی به زبان نیچه بدون درک ژرف از درونمایههای
فکری باشد.
با وجود تأثیری که نیچه بر فلسفه، فراتر از مرزهای
جغرافیایی زادگاه خود داشته چرا برخی او را بیشتر ادیب میدانند تا فیلسوف؟
نیچه زبانی فریبا و افسونگر دارد؛ زبانی که هر چه نیچه
به سالهای پایانی عمرش نزدیکتر میشود جلوهگری بیشتری پیدا میکند. نه تنها در
ایران، بلکه حتی در غرب هم برخی چنین اعتقادی دارند؛ آنچنان که «زافرانسکی» یکی از
فیلسوفان معاصر آلمانی میگوید: «نیچه کوشیده بود به زبان انجیل دستاندازی کند.»
از یاد نبریم که نیچه را بیشتر جوانترها میپسندند و
بخشی از جوانی هم نفی است، نفی برای یافتن واقعیت خویشتن.
اما چرا در ارتباط با نیچه با ۲ گروه از مخاطبان روبهروییم؛ عدهای
که شیفته او هستند و برخی که تا حد نفی و نفرین او پیش میروند؟
چنین واکنشی به نیچه در تمام دورهها وجود داشته؛ در
روزگار امروز هم همین وضع حاکم است. نیچه به نقد اندیشه کلاسیک و درک کهن از زندگی
انسان میپردازد و با این کار از منظری که نظارهاش برای برخی هولناک است، به جهان
هستی مینگرد. این ورطه هولناک یا نفی برمیانگیزد یا تأیید. نیچه در زمان زندگی خود
هم چندان تأیید نشده است. به هر حال این واکنشها به ظن نهفته در ضمیر هر فردی
بستگی دارد. چندی پیش مجموعهای 10 جلدی به دستم رسید که موضوع آن تأثیر نیچه بر
ادبیات، فلسفه، اقتصاد، روانشناسی و جامعه شناسی و چند رشته دیگر است. این روزها
که مشغول خواندن آن هستم گاهی حس میکنم هنوز نیچه زنده است و سخنان او برای
معاصران تازگی بسیاری دارد.