اختلال شخص‌زدایی – واقعیت‌زدایی یا مسخ شخصیت و مسخ واقعیت

آقای روان‌شناس: اختلال شخص زدایی - واقعیت زدایی یکی از دردناک‌ترین اختلالات گسستگی است. برای همهٔ ما پیش آمده که از خواب بیدار شویم و گیج و منگ باشیم، به گونه‌ای که ندانیم کجا هستیم. شاید فکر کنیم در اتاق خوابمان هستیم اما پس از هشیاری ببینیم که در پذیرایی روی کاناپه خوابمان برده است. یا گاهی پیش می‌آید از خواب بیدار شویم و حس کنیم که یک روز گذشته است اما پس از هشیاری ببینیم که تنها چند ساعت سپری شده است. در این حالت احساس می‌کنیم که درک درستی از زمان و مکان نداریم. این یک رخداد طبیعی است اما کسی که دچار اختلال شخصیت زدایی - واقعیت زدایی می‌شود به طور پیاپی این حالات را تجربه می‌کند. در این نوشته شما را با این اختلال روان‌شناختی آشنا خواهم کرد.

اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی یا مسخ شخصیت و مسخ واقعیت چیست؟

اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی (Depersonalization-Derealization Disorder) که با نام اختلال مسخ شخصیت و مسخ واقعیت هم شناخته می‌شود، یکی از اختلالات گسستگی است که در آن فرد در دوره‌های پیاپی احساس می‌کند که از جسم خود بیرون آمده؛ از بیرون به خودش و کارهایش نگاه می‌کند و هیچ کنترلی روی خودش ندارد. انگار که در حال نگاه کردن به یک فیلم دربارهٔ خودش است یا انگار خواب است و این رویدادها را در رویایش می‌بیند. یا حس می‌کند که جهان واقعیت ندارد. یا می‌گوید که دیگر آدم‌ها واقعی نیستند برای نمونه از پوشال ساخته شده‌اند یا ربات هستند. این اختلال روان‌شناختی از دو بخش تشکیل شده است:

۱- شخص زدایی یا دیپرسونالیزیشن (Depersonalization)

در این حالت ادراک یا تجربهٔ فرد از فرآیندهای ذهنی یا بدن خودش به اندازه‌ای تحریف و دگرگون می‌شود که احساس می‌کند دیگر خودش نیست. فرد در این حالت احساس می‌کند که «سوم شخص» است و خودش را از بیرون نگاه می‌کند. انگار که روحشان از بدنشان جدا شده و جسم خود را می‌بینند. احساس می‌کنند که هیچ گونه کنترلی روی ذهن و رفتارشان ندارند. ممکن است احساس کنند در هوا یا یک حباب شناور هستند یا در آب غوطه‌ور شده‌اند. یا احساس می‌کنند تبدیل به ربات شده‌اند ذهنشان خالی شده و هیجانی ندارند.

۲- واقعیت زدایی یا دیریالیزیشن (Derealization)

در این حالت فرد احساس می‌کند در دنیایی غیر واقعی و عجیب است. احساس می‌کند که از محیط پیرامونش جدا شده است. انگار که جهان برای او وجود خارجی ندارد. یا احساس می‌کند که دیگر انسان‌ها واقعی نیستند برای نمونه احساس می‌کند که دیگران از مقوا ساخته شده‌اند. این حالت شبیه شخص‌زدایی است با این تفاوت که در شخص‌زدایی فرد از شخصیت و جسمش گسسته می‌شود اما در واقعیت‌زدایی فرد از جهان پیرامونش گسسته می‌شود.

علل بروز اختلال مسخ شخصیت و مسخ واقعیت

شوربختانه ریشهٔ اصلی اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی کماکان ناشناخته است. یافته‌ها نشان داده است که تجربهٔ تروما در دوران کودکی احتمال بروز این اختلال گسستگی را افزایش می‌دهد. بیش‌تر کسانی که دچار مسخ شخصیت یا مسخ واقعیت می‌شوند کسانی هستند که در دوران کودکی مورد آزار یا خشونت جسمانی و روانی بوده‌اند. پرورش یافتن کودک در محیط استرس‌زا و اضطراب زمینه را برای دچار شدن به این اختلال فراهم می‌کند. کسانی که دچار اختلال شخصیت اسکیزوئید، اختلال شخصیت اسکیزوتایپال و اختلال شخصیت مرزی هستند بیش از دیگران در خطر دچار شدن به اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی هستند.

همایندی اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی با دیگر اختلالات روانی

اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی با اختلال اضطراب و افسردگی ، همایندی یا Comorbidity دارد.

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی

در کتاب DSM 5 نشانه‌ها و معیارهای شناسایی این اختلال روانی یاد شده است. به یاد داشته باشید تنها با دانستن نشانه‌ها نمی‌توانید به دیگران برچسب اختلال روان‌شناختی بزنید. از آن‌جایی که برخی از اختلالات روان‌شناختی نشانه‌های یکسان یا نزدیک به هم دارند ممکن است افراد عادی در شناسایی دچار اشتباه شوند. برای نمونه ممکن است بر پایهٔ برخی از نشانه‌ها گمان کنید که فرد دچار اختلال شخصیت‌زدایی - واقعیت‌زدایی باشد اما در حقیقت ممکن است دچار اسکیزوفرنی یا دیگر اختلالات گسستگی باشد. پس فرآیند شناسایی و درمان اختلالات روانی کاری است که روان‌شناس آن را انجام می‌دهد. نشانه‌های این اختلال روانی چنین است:

A: حضور تجربه‌های پیاپی شخص‌زدایی، واقعیت‌زدایی یا هر دو:

۱- شخص‌زدایی: فرد در مورد خودش احساس می‌کند واقعاً وجود ندارد، از خودش جدا شده یا کسی دیگر است که از بیرون به افکار، احساسات، حواس پنج‌گانه، بدن یا کارهای خودش را می‌بیند. برای نمونه احساس می‌کند خود او واقعی نیست یا واقعی است اما حضور ندارد. ادراک‌های حسی فرد دگرگون می‌شود. از نظر احساسی یا جسمانی، بی‌حس و کرخت شده است. زمان برای فرد به سرعت یا کند سپری می‌شود.

۲- واقعیت‌زدایی: فرد در ارتباط و تعامل با محیط پیرامونش احساس می‌کند که انسان‌‌ها یا اشیا وجود خارجی ندارند. یا از او جدا هستند. برای نمونه احساس می‌کند که افراد یا اشیا غیر واقعی هستند، همانند خواب و رویا هستند، مانند اشباح هستند. بی‌جان هستند یا از نظر ظاهری دگرگون شده‌اند.

B: در طول زمانی که فرد شخص‌زدایی یا واقعیت‌زدایی را تجربه می‌کند توانایی واقعیت‌آزمایی دست نخورده باقی می‌ماند.

C: این اختلال با مصرف ماده یا دارو توجیه نشود. یا بر اثر یک بیماری جسمانی (مانند تشنج) پدید نیامده باشد.

D: این اختلال با یک اختلال روان‌شناختی دیگر مانند اسکیزوفرنی، اختلال وحشت‌زدگی یا پنیک اتک، اختلال افسردگی عمده یا یکی دیگر از اختلالات گسستگی توجیه نشود.

درمان اختلال شخص زدایی - واقعیت زدایی

در برخی شرایط ممکن است این اختلال خود به خود خوب شود. درمان اختلال مسخ شخصیت و مسخ واقعیت با روان‌درمانی انجام می‌شود اما دارو درمانی نیز برای بهبود و کنترل شدت افسردگی و اضطراب فرد کاربرد دارد.

دارو درمانی اختلال شخص زدایی - واقعیت زدایی

همان‌گونه که گفته شده داروها به طور غیر مستقیم بر روی این اختلال روان‌شناختی اثرگذار هستند. پس به منظور کاهش نشانه‌های اضطراب یا افسردگی در این افراد می‌توانیم داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب را تجویز کنیم. در برخی از شرایط خاص ممکن است داروهای ضد روان‌پریشی به طور محدود تجویز شود اما در این مورد باید احتیاط کرد.

روان‌درمانی اختلال شخص زدایی - واقعیت زدایی

پر کاربردترین روش‌ها برای درمان اختلال شخص‌زدایی - واقعیت‌زدایی، روانکاوی و هیپنوتیزم درمانی و رفتاردرمانی شناختی (CBT) هستند. هم‌چنین رویکردهای درمانی دیگر مانند خانواده‌درمانی، درمان رفتاری دیالکتیکی نیز برای درمان این اختلال گسستگی کاربرد دارند. فرآیند روان‌درمانی برای این اختلال روان‌شناختی بسیار زمان‌بر است و در کوتاه مدت این اختلال درمان نمی‌شود. به طور کلی در فرآیند روان‌درمانی تلاش بر این است که گسست فرد با خود یا محیط پیرامون را برطرف کنیم تا فرد بتواند به شناختی واقعی و درکی درست از خود و محیط پیرامون دست پیدا کند. در رفتاردرمانی شناختی تلاش بر این است که الگوهای ناکارآمد تفکر، احساسات و رفتارهای فرد را تغییر دهیم و احساسات، باورها و رفتارهای درست را جایگزین کنیم.

به کمک هیپنوتراپی می‌توانیم خاطرات و رویدادهای واپس‌رانده شده را بازیابی کنیم. این خاطرات در ناهشیار فرد حضور دارند اما به دلیل تجربهٔ رویداد استرس‌زا یا تروماتیک، فرد آن‌ها را به کمک مکانیزم دفاعی فراموش کرده است تا از پریشانی و رنج رهایی یابد. بازیابی و حل مشکلاتی که فرد در گذشته با آن‌ها دست به گریبان بوده است دشوار است چون این رخدادها و تجارب ناگوار سرکوب یا فراموش شده و در ناهشیار ذهن جای گرفته است. به کمک روانکاوی می‌توانیم تجارب تلخ دوران کودکی و نوجوانی را شناسایی، بازیابی و درمان کنیم تا گسست فرد با خود و محیط برطرف شود.