واقعیت‌ وقایع اتفاقیه

شهرآرا: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند، و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.» این سخنانی است که میرزا تقی‌خان امیرکبیر درباره سومین نشریه تاریخ ایران، یعنی «روزنامه وقایع اتفاقیه»، گفته است. وزیر بزرگ میهن‌دوست و ترقی‌خواه ایرانی و بنیادگذار این نشریه در شرایطی که استبداد و ستم و جهل و فقر ناشی از سلطنت قاجاریه بر زندگی ایرانیان تأثیرات سوئی گذاشته بود، هدف نشریه یادشده را «تربیت خلق» و «عالِم» شدن مردم از اخبار و مسائل زمانه می‌دانست. او که دل در گرو پیشرفت ایران و مردمانش داشت، به‌خوبی دریافته بود آنچه در این مسیر بازدارنده بوده است و هست نادانی است و اقداماتی، چون راه‌اندازی مدرسه و انتشار مطبوعات می‌تواند در زدودن این نادانی مؤثر باشد.
نخستین شماره روزنامه (که در واقع هفته‌نامه بود) در ۵ ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ ه. ق.
(۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی) چاپ شد. این رویداد هم‌زمان با سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بود و پیش از آن، امیر موفق شده بود آتش فتنه‌های باب و سالار را فروبنشاند و اقدامات اصلاحی گوناگونی از قبیل کاستن از حقوق شاه و شاهزادگان و درباریان و حمایت از تولیدات داخلی در موضوع جامه نظامیان و مهمات‌سازی و ... صورت دهد.
در شماره نخست نشریه، تصویر شیر و خورشید با عبارتِ «یا اسدا... الغالب» به گونه‌ای طراحی شده بود که واژه «ا...» بالای شیر قرار گیرد. «یا اسدا... الغالب» و «روزنامه اخبار دارالخلافه طهران» در فضای گرافیکی‌ای متفاوت از خوش‌نویسی معمول چاپ شده بود.
روزنامه وقایع اتفاقیه نشریه‌ای سیاسی-علمی-اجتماعی و محتوای آن عبارت بود از اخبار داخلی (خبر‌های مربوط به دربار، عزل و نصب‌ها، اعطای مقام‌ها و نشان‌ها و امتیازات، رویداد‌های گهگاهی شهر‌های ایران و حوادث) و اخبار خارجی (رویداد‌های کشور‌های اروپایی).
از نکات جالب آن درج بهای نیازینه‌های مردم، آگهی‌های دولتی با عنوان اشتهارنامه، پاسخ به اعلامیه‌ها و مقالات منتشرشده در جراید خارجی درباره ایران و ... بود. همچنین زبان مطالب ساده بود و از این نظر وقایع اتفاقیه آغازی بر تحول نثر فارسی است.
با این همه، خودکامگی و شرایط حاکم بر زمانه سبب شده بود یک صفحه و نیم از ۶ صفحه نشریه به اخبار و جزئیات کار‌های ناصرالدین‌شاه اختصاص پیدا کند. این بخش از مطالب چنان چاپلوسانه بود که آب شدن برف را هم ناشی از وجود مبارک قبله عالم بیان می‌کرد. خواننده در شماره سوم می‌خواند: «از یمن طالع فیروزی مطالع و اقبال بی‌همال سرکار اعلیحضرت پادشاهی هوای دارالخلافه طهران در این اوقات به طوری خوب و خوش می‌گذرد که برف به آن شدت در سه چهار روزه به‌کلی از اطراف و حول و حوش رفت.» حتی در شماره هفتمِ سال نخست، فکر راه‌اندازی و برپایی روزنامه به شاه جوان نسبت داده شد: «از آنجا که همت خسروانی اعلیحضرت پادشاهی مصروف به تربیت اهالی و اعیان و رعایا و تجار و کسبه دولت خود است که بر دانش و بینش آن‌ها بیفزاید از [گزارش]داخله و خارجه خبردار باشند، لهذا به انتشار آن [روزنامه]به ممالک محروسه فرمایش فرمودند تا اطلاع آگاهی و دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه بیشتر شود.»
بهای هر نسخه از نشریه ۱۰ شاهی بود که برابر بود با بهای نیم من گوشت و برای عموم مردم قیمت گرانی شمرده می‌شد. پخش‌کنندگان هم چیزی بر این قیمت می‌افزودند تا در عمل، نشریه از دسترس عوام دورتر شود. امیرکبیر اشتراک آن را برای کسانی که از دولت حقوقی بیش از ۲۰۰ تومان می‌گرفتند اجباری کرده بود. در صفحه یکِ شماره نخست آمده است: «دولت علیه اعضای دولت، صاحب‌منصبان و رعایای صادق را موظف کرده بود این روزنامه را بخرند.»
این مطبوعه طی انتشار چندصد شماره خود با نام‌های متفاوتی عرضه شد. شماره یک با نام «روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران»، شماره ۲ تا ۴۷۰ با نام «روزنامه وقایع اتفاقیه» و شماره ۴۷۱ با نام «روزنامه وقایع».
بانی دردمند و آگاه آن که فرجام تلخش از نقاط تاریک تاریخ ایران است، چندان نماند که تداوم کار آن را ببیند. کمتر از یک سال بعد از انتشار نخستین شماره، در شماره ۴۹ روزنامه، خبری دروغین منتشر شد. درحالی‌که میرزا تقی خان امیرکبیر ۳ روز پیش از آن، ناجوانمردانه به فرمان شاه به قتل رسیده بود، وقایع اتفاقیه نوشت: «میرزا تقی‌خان احوال خوشی ندارد و صورت و پاهایش ورم کرده است». ۲ روز بعد هم این خبر را چاپ کرد: «میرزا تقی خان که سابقا امیرنظام و شخص اول این دولت بود شب سه‌شنبه در کاشان وفات یافت.»