توشه آخرت برای هر مسلمان

به‌تازگی کتاب زاد آخرت اثر ابوحامد غزالی با تصحیح و تحقیق سلمان ساکت و ملیحه گزی و به همت نشر ادبیات منتشرشده است. پایان‌نامه‌ی دکتری سلمان ساکت نیز تصحیح کیمیای سعادت غزالی است که درسال ۱۳۹۲ برگزیده‌ی سومین دوره‌ی جایزه‌ی دکتر فتح‌الله مجتبایی شد و امید است که این تصحیح نیز به‌زودی منتشر شود. غزالی یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های جهان اسلام است وکیمیای سعادت مهم‌ترین اثر فارسی غزالی است که از چهار بخش تشکیل شده است. زاد آخرت یکی از معدود آثار فارسی ابوحامد محمد غزالی (م. ۵۰۵ ق) و ترجمه‌اى از کتاب دیگر او به زبان عربی، به نام بدایة الهدایه است.

 غزالی سبب تصنيف اين اثر را درخواست گروهى از اهل دين دانسته "از بهر قومی از عوام که ایشان را قوّت آن نبود که به کیمیای سعادت رسند و به احیاء علوم الدین"، و هرچند "بدایة الهدایه ایشان را کفایت بود" اما چون "ایشان پارسی زفان بودند، از آن فایده‌ای نداشتند."

غزالی در زاد آخرت هرآنچه را هر مسلمان می‌باید در سفر آخرت به عنوان زاد و بدرقه به‌همراه داشته باشد، از بخش‌های مختلف ربع عبادات، مهلکات و معاملات کیمیای سعادت برگزیده و گرد آورده است. در پايان هم توصيه‌هايى در اخلاق فردی و اجتماعی عرضه كرده تا زاد و توشه آخرت با آنها كامل شود.

زاد آخرت پیش از این در سال ۱۳۵٢ ش. از روی نسخه‌اى بی‌تاریخ و به روشی غیر علمی منتشر شده بود. تصحیح تازه‌ی این اثر با مقابله‌ی ۶ نسخه و بر اساس نسخه‌ی مورّخ ۷۴۵ ق. کتابخانه‌ی ملی پاریس، با مقدمه‌ و تعلیقات جامع به چاپ رسیده است. درباره این اثرگفتگویی با دکترسلمان ساکت داشته‌ایم که در اختیار شماست.

.         اهمیت زاد آخرت چیست و چرا آن را برای تصحیح انتخاب کردید؟

غزالی شخصیتی بزرگ و تاثیرگذار در جهان اسلام بوده است و از این رو  تک تک آثار او مهم و درخور توجه هستند. بی تردید وجود متنی منقّح و مصحَّح از هریک از آثار او، نیازی اولیه و ناگزیر برای تمام محققانی است که در حوزۀ اندیشه، آثار و تاثیر او به پژوهش مشغولند. بر اساس تحقیق عبدالرحمن بدوی در کتاب المؤلفات الغزالی، 72 اثر بی‌تردید از آن غزالی است که بیشتر آنها به زبان عربی است و تنها تعداد کمی به زبان فارسی از او به جا مانده است که عبارتند از: کیمیای سعادت ، نصیحة الملوک، فضائل الانام  و زاد آخرت که این آخری نسبت به بقیه کمتر شناخته شده است. البته چند رساله و فتوای کوتاه نیز به زبان فارسی از غزالی باقی مانده که منتشر شده‌اند. در این میان در انتساب نصیحة الملوک به غزالی نیز چون و چراهایی مطرح شده که بر اساس آنها می توان اطمینان داشت که دست کم نیمی از ان نوشته غزالی نیست. بنابراین هر اثر فارسی از غزالی اهمیتی دو چندان می‌‎یابد.

من از مدتها قبل و در فرایند تصحیح کیمیای سعادت با این اثر آشنا شدم و برای شناخت بیشتر و بهتر زبان و نحو و دایرۀ واژگانی غزالی به آن رجوع کردم، اما دیدم که چاپ آن غیر علمی و غیر انتقادی است و باید دوباره بر اساس نسخه‌های معتبر تصحیح شود. این چاپ در سال 1352 ق. تنها بر اساس نسخه‌ای بی‌تاریخ به چاپ رسیده و منتشر شده بود که اشکالات و ابهامات فراوان دارد و در مقدمۀ کتاب به آنها اشاره شده تا لزوم تصحیح مجدد کتاب برای خوانندگان به روشنی معلوم شود.

2.         ارتباط زاد آخرت با دیگر آثار غزالی چیست؟

زاد آخرت در واقع ترجمۀ بدایةالهدایۀ غزالی است که او پیشتر به زبان عربی آن را نوشته بود. البته تفاوتهایی با آن دارد. او در آغاز کتاب ابتدا انگیزۀ اصلی خود را از نوشتن این اثر بیان کرده که  یکی ارائه اثری مختصر در کنار آثار مفصلی چون احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت برای عموم مردم بوده و دیگری عرضۀ اثری ساده به  زبان فارسی برای  کسانی که زبان عربی نمی دانستند. بنابراین او آنچه را که هر مسلمان باید در سفر به آن جهان به عنوان زاد و توشه با خود به همراه داشته باشد، از بخشهای مختلف ربع‌های عبادات، معاملات و مهلکات کیمیای سعادت برگزیده و در این کتاب فراهم آورده است.بنابراین می‌توان زاد آخرت را گزیده ای از کیمیای سعادت دانست، با این تفاوت که در کیمیای سعادت می‌خواهد وجود انسان را به درجۀ شایستگی درگاه الهی تعالی دهد و «کیمیای سعادت» ابدی را برای خوانندگانش توضیح دهد ، اما در زاد آخرت تنها می‌خواهد زاد و توشه‌ای اندک در اختیار مخاطبانش قرار دهد تا در سفر آخرت دستشان خالی نباشد. او احتمالا با همین انگیزه کتاب بدایة الهدایه را هم نوشته بود، اما در زاد آخرت نسبت به آن، بخش‌هایی از اوراد و ادعیه را حذف کرده و در عوض فصولی کوتاه در مباحث کلامی چون تنزیه، قدرت، علم، ارادت، سمع و بصر، کلام، افعال، آخرت و نبوت افزوده است.

3.         دربارۀ نسخه‌های موجود از زاد آخرت و اینکه در این تصحیح از چه نسخه‌‌هایی استفاده شده توضیح دهید.

به دلیل اهمیت و جایگاه کم نظیر غزالی در جهان اسلام و همچنین توجه فراوان طالبان علم و اخلاق به آثار وی،  از کتابهای او نسخه‌های زیادی کتابت شده و در کتابخانه های سراسر دنیا باقی مانده است. دربارۀ زاد آخرت هم به همین صورت است. در آغاز حدود 20 نسخۀ کامل و ناقص را از این اثر شناسایی کردیم، اما همۀ آنها دست‌یاب نشد. اوایل هرچه می‌جستیم نسخه‌ای کهن و مورد اعتماد به دست نمی‌آمد. تا اینکه سرانجام با یاری یکی از دوستان در فرانسه که شخصا به کتابخانۀ ملی پاریس رفت و از نسخه‌ای که مشخصاتش را در اختیار او گذاشته بودیم، عکس گرفت و برای ما فرستاد، به کهن ترین نسخۀ زاد آخرت که مورّخ 745 ق. و نسخه‎ای خوب و معتبر بود، دست پیدا کردیم. تا آن زمان تمامی نسخه‌هایی را که به هرشکل می‌شد به دست آورد، تهیه کرده بودیم اما جای چنین نسخه‌ای برای تصحیح ما بسیار خالی بود. پس از بررسی دقیق نسخه و ارزیابی آن تصمیم گرفتیم که همین نسخه را اساس قرار دهیم و بقیۀ نسخه‌ها را با آن مقابله کنیم. جالب اینجاست که تبار نسخه‌هایی که در اختیار ما بود، با یکدیگر تفاوتهای زیادی داشت و  اختلاف میان ضبطهای آنها فراوان بود. ما تا جای ممکن کوشیدیم با بازبینی چندبارۀ نسخه‌بدلها، از ذکر اختلافات غیر مهم چشم‌پوشی کنیم و تنها اختلافات درخور توجه را به دست دهیم، با این وجود همچنان تعداد نسخه‌بدلها زیاد است که قطعا برای پژوهندگان متون کهن از مناظر مختلف حائز اهمیت خواهد بود. به دیگر سخن ارائه حداکثری نسخه‌بدلها این امکان را به خواننده بویژه خوانندۀ متخصص داده که خود اختلافات میان دست‌نویسهای منتخب را ببیند و آنها را تحلیل و بررسی کند.

جالب آنکه در روند جستجوی دستنویس‌های زاد آخرت، دوست دیگری در هلند، تصویر نسخه‌ای از این اثر را که در لیدن نگهداری می‌شود و تاکنون صورت دیجیتالی آن تهیه نشده بود، با مراجعۀ حضوری برای ما فراهم کرد. دستیابی به این نسخه برای ما بسیار مهم بود چراکه از یک سو با توجه به تاریخ کتابت آن (811 ق.) یکی از کهن‌ترین نسخ شناخته‌شده از اثر به شمار می‌آمد و از سوی دیگر در منابع مهمی چون فهرست موریس بویژ که نگاشته‌های غزالی را بر حسب تاریخ تألیف آنها تنظیم کرده و نیز مؤلفات الغزالی بدوی، به اهمیت این نسخه اشاره شده است. اما پس از دستیابی به این نسخه معلوم شد بر خلاف آنچه دربارۀ اهمیت آن در منابع مختلف آمده، به دلیل افتادگی زیاد، اهمیت چندانی در تصحیح زاد آخرت ندارد. مشخصات نسخه قبلا توسط استاد زنده‌یاد محمّدتقی دانش‌پژوه در گزارشی که دربارۀ برخی از نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه لیدن در دفتر دهم نشریۀ نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران ارائه کرده و همچنین در جدیدترین ویرایش فهرست نسخه‌های خطی این کتابخانه که توسط  یان یوست ویتکام تنظیم شده، آمده است اما در هیچ‌یک به این اشاره نشده که تنها بخش بسیار کوتاهی از زاد آخرت در این نسخه وجود دارد. با این وجود دستیابی به این نسخه ما را با کهن‌ترین دست‌نویس موجود از رسالۀ ذکریۀ میر سید علی همدانی آشنا کرد. دست‌نویسی تقریبا کامل که تنها بیست و چند سال پس از درگذشت همدانی کتابت شده است و نه تنها تاکنون به درستی محدودۀ آن در نسخۀ لیدن شناسایی و معرفی نشده بود که در هیچ یک از چاپهای رسالۀ ذکریه هم از آن استفاده نشده  است. ما در مقدمۀ کتاب البته تا حدی مختصر و در دو مقاله به‌طور مفصل و کامل به معرفی نسخۀ لیدن و رسالۀ ذکریۀ موجود در آن پرداخته‌ایم.

سایر نسخه‌های مورد استفادۀ ما در این تصحیح، دو نسخه از کتابخانۀ مجلس، یک نسخه از کتابخانۀ معصومیۀ قم، یک نسخه از کتابخانۀ ایاصوفیا و یک نسخه از کتابخانۀ علامه طباطبایی شیراز بوده است. به دو نسخۀ چاپ سنگی  و یک نسخه از کتابخانۀ گنج‌بخش نیز به صورت موردی رجوع کرده‌ایم.

4.         موضوعات مطرح شده در کتاب چیست و چه بخش‌هایی از آن برای شما جذاب‌تر بوده است؟

همانطور که اشاره شد موضوعاتی که در این کتاب مطرح شده، اهم کارهایی است که یک مسلمان باید انجام دهد تا به باور غزالی سفرش به آخرت به سلامت باشد. از نظر مولف توشۀ آخرت، ایمان، و بدرقۀ آخرت، تقوی است. پس برای محکم کردن ایمان خوانندگان، به برخی از مباحث کلامی ذیل عنوان «اعتقادی که ایمان بدان درست شود» اشاره کرده و پس از آن به شرح تقوی پرداخته است. تقوی هم آنچه را یک فرد مسلمان باید انجام دهد در بر می‌گیرد و هم آنچه را نباید، بنابراین شامل فرمانبرداری از اوامر و اجتناب از نواهی الهی است. سپس در بخش پایانی کتاب به «پیدا کردن آداب صحبت و معاملت با خلق» پرداخته است. غزالی در جای جای کتاب اشاره می‌کند که آنچه می‌گوید اوّل زاد آخرت و بدایت هدایت انسان‌هاست و اگر کسی بیش از این می‌طلبد، باید که به کیمیای سعادت و احیاء علوم الدین مراجعه کند تا سرّ و باطن امور را بشناسد.

 نکتۀ جالب توجه دربارۀ کتاب این است که غزالی که همواره در آثاری چون احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت به گستردگی و موشکافانه دربارۀ اموری چون زکات، حج، نکاح، امر به معروف و نهی از منکر و حلال و حرام سخن ‌گفته است، در این کتاب جز به طهارت و نماز و روزه نپرداخته و از حلال و حرام در حد لزوم سخن به میان ‌آورده است و به امر به معروف و نهی از منکر و مستحبات و مکروهات اشاره‌ای ‌نکرده و به جای این‌همه، حدود یک‌سوم از این کتاب را به اخلاق اجتماعی و آداب معاشرت و تعامل انسا‌ن‌ها با یکدیگر اختصاص ‌داده است. حتی هنگامی که دربارۀ نگاه‌داشت اندام‌ها و دل آدمی از معاصی سخن گفته، بیشتر بعد اجتماعی آسیب‌های معاصی را مدّ نظر داشته و بیش از همه به زبان و آفات آن پرداخته است، چراکه به باور او  زبان خیره‌ترین اندام آدمی است که اگر در اختیار و  تسلط نباشد، در تعاملات اجتماعی بیشترین آسیب را بر پیکرۀ روابط انسانی و نیز بر خود شخص وارد می‌کند.

اینکه چرا غزالی از میان این همه مباحث گسترده تنها این مطالب را برای مطرح کردن در زاد آخرت برگزیده و چنین اهمیتی به اخلاقیات داده است، می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله اینکه زاد آخرت از تصنیفات اواخر عمر غزالی است. او که سال‌ها به احیای دین، صدور فتوا و نوشتن کتب مفصل دربارۀ اصول عقاید و دین پرداخته، اینک چکیدۀ همۀ آن مطالب را در سه مفهوم خلاصه کرده است: ایمان، تقوی و حسن رفتار با مردم. به دیگر سخن با مطالعۀ زاد آخرت، نویسنده در ذهن خواننده همچون پدری سالخورده و مهربان تصویر می‌شود که سال‌ها در انواع علوم غور کرده و اینک حاصل همۀ آن سال‌ها را اینچنین به فرزندان خود بیان می‌کند: واجبات را بجا آورید، از گناهان کناره گیرید و تا می‌توانید به اخلاق و رعایت حقوق دیگران پایبند باشید.

بنابراین در زاد آخرت که بحث اصلی آن برگرفتن توشۀ سفر اخروی است، مخاطب درمی‌یابد که صرف انجام عبادات فردی و اینکه نماز و روزه بجا آورد و از او گناهی سر نزند، توشۀ کافی برای آخرت نیست و همچنان‌که صوم و صلوة بر مسلمان واجب است، به عنوان شخصی که در اجتماع زندگی می‌کند، رعایت حقوق سایر افراد نیز بر او واجب است، چراکه در این مسیر همگی انسانها جمله چون یک پیکرند.