کد مطلب: ۲۲۰۷۰
تاریخ انتشار: سه شنبه ۱۰ تیر ۱۳۹۹

خواهیم گفت که زندگی ما تلخ بود

غزاله صدر منوچهری

چهارمین نشست از برنامه‌ی «یک هفته با چخوف» در روز یک‌شنبه هشتم تیرماه با سخنرانی اصغر نوری به صورت مجازی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد و به روزمرگی در نمایشنامه‌های چخوف اختصاص داشت.
در ابتدای این نشست، علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، گفت: در طول این هفته تقریباً چهل مطلب یادداشت، مقاله، فایل صوتی و تصویری به دست ما رسید که در فضای مجازی منتشر شد. همچنین، بیش از سیصد هزار نفر از طریق سایت ، فضای اینستاگرام، کانال تلگرامی شهر کتاب و رسانه‌های دیگری چون خبرگزاری‌ها و مطبوعات و سایت‌های دانشگاهی ایران و روسیه این برنامه را دنبال کردند و علاقه‌مندی خودشان را به یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان جهان ابزار کردند و بر اهمیت چخوف و آموزه‌های او صحه گذاشتند.
او افزود: چخوف شخصیتی است که نیاز به معرفی ندارد. اهل کتاب با چخوف و آثار او آشنا است و داستانی یا نمایشنامه‌ای از او خوانده یا اقتباسی نمایشی از او دیده است. این یک هفته برای ما فرصتی را فراهم کرد تا با بازخوانی و بازاندیشی داستان‌ها و آثار چخوف در راز و رمز موفقیت او در جهان ادبیات و درس‌های او کاوشی بکنیم. چخوف شخصیت و نویسنده‌ی بزرگی بود که باید به میراث عظیم و سترگ او اهمیت بدهیم و از آن بهره ببریم.
او در ادامه از رسانه‌های مختلف ایرانی و روسی برای همکاری و انتشار مطالب این نشست و همچنین، از دبیر اول سفارت روسیه، مرکز روسکی‌ میر در تهران و نماینده‌ی آن در دانشگاه تهران و دیگر مشارکت‌کنندگان در برگزاری این هفته قدردانی کرد و گفت: امیدواریم این برنامه‌ی فرهنگی بین ایران و دیگر کشورها زمینه‌ی خوبی را برای گفت‌و‌گوهای فرهنگی فراهم بکند. امیدوارم بتوانیم در آبان ماه ۱۴۰۰ دویستمین سال تولد داستایفسکی را برگزار کنیم و بدین ترتیب، بعد از برگزاری «یک هفته با تالستوی» و «یک هفته با چخوف» سومین برنامه را برای بزرگداشت نویسندگان روسی اجرا کنیم.

محمدخانی در ادامه پیام یلنا پاخومووا، رئیس کتابخانه و مرکز فرهنگی آنتون چخوف، را خواند. در بخشی از این پیام آمده است: «برای ما کارکنان قدیمی‌ترین کتابخانه‌ی مسکو موسوم به کتابخانه و مرکز فرهنگی آنتون چخوف مایه‌ی مسرت و خشنودی بسیار است که از توجه و اقبال کتابخوانان ایرانی به زندگی و آثار آنتون چخوف می‌شنویم. این امر گواهی دیگر بر این مهم است که نبوغ واقعی تمام مرزها را درمی‌نوردد و بر همه‌ی فاصله‌ها غلبه می‌کند، به‌ویژه آگاهی از میزان شناخت و اطلاع از نبوغ آنتون چخوف در کشوری چون ایران که پیوندهای فرهنگی چندقرنه با روسیه دارد، بسیار خوشحال‌کننده است. در این زمینه نمی‌توان همکاری‌های اخیر بین کتابخانه و مرکز فرهنگی آنتون چخوف مسکو با فعالان فرهنگی ایران را از یاد برد، از جمله میزگردی که در سال ۲۰۱۴ در چارچوب نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو در محل این کتابخانه با عنوان «آنتون چخوف در ایران، ترجمه‌های آثار چخوف در ایران و درک خوانندگان ایرانی از آن» برگزار شد و در آن علی‌اصغر محمدخانی (معاون مؤسسه‌ی شهر کتاب ایران) و خانم رویا صدر (نویسنده‌ی ایرانی) شرکت داشته و به ایراد سخنرانی پرداختند. امروز هم ما برای همه‌ی شرکت‌کنندگان در برنامه‌ی یک هفته با چخوف آرزوی دستاوردهای ثمربخش و پویا، آشنایی‌ها و دریافت‌های جدید، نشست‌های جالب و برداشت‌هایی فراموش ناشدنی داریم.

آن بذله‌گوی ملال‌زده‌

اصغر نوری، مترجم و کارگردان تئاتر، اظهار داشت: نویسنده‌هایی مثل چخوف فرزند زمان خودشان بودند و در زمان حیات خودشان بر کشورشان تأثیر لازم را گذاشتند، ولی هیچ‌وقت تمام نشدند و متعلق به یک اقلیم نیستند. اینها زمان و جغرافیا را طی می‌کنند، گویی نویسندگانی برای همه‌ی قرن‌ها و مکان‌هایند.
او با تأکید بر سه نمایشنامه‌ی متأخر چخوف، «دایی وانیا»، «سه خواهر»، «باغ آلبالو»، درباره‌ی روزمرگی و ملال در همه‌ی آثار چخوف توضیح داد: روزمرگی در نمایشنامه‌های چخوف (و در معنی عام آن) حالتی است که ما به وضعیتِ هرچند نامطلوب خودمان کنار می‌آییم و عادت می‌کنیم. به بیانی، در وضعیتی رنج می‌بریم، ولی کم‌کم به آن رنج خو می‌گیریم و دیگر کمتر اذیتمان می‌کند. در این حالت ملالی ایجاد می‌شود. در کنار آن، در آثار چخوف نوعی طنز می‌بینیم که او بر آن بسیار تأکید دارد. اما، معمولاً خوانندگان این طنز را درک نمی‌کنند. حتی دوست نزدیک چخوف که بسیاری از کارهای او را اجرا کرد، استانیسلاوسکی، سر همین قضیه با او اختلاف داشت و با وجود اصرار چخوف به طنز بودن «باغ آلبالو» استانیسلاوسکی در اجرا به آن بی‌اعتنا بود.
او در ادامه ملال را در سه محور دسته‌بندی کرد و گفت: شخصیت‌های اصلی نمایشنامه‌های چخوف معمولاً تحصیل‌کرده‌اند و یکی از علت‌های ملال آنها این است که از جایگاه اجتماعی خودشان راضی نیستند و گمان می‌کنند در حال تلف‌کردن عمرشان هستند. همه‌ی شخصیت‌های «دایی وانیا» و «سه خواهر» چنین احساسی دارند. دیگر آنکه، آدم‌های این نمایشنامه‌ها محل اقامتشان را دوست ندارند و همه می‌خواهند به مسکو بروند. این سه نمایشنامه، مثل بیشتر کارهای چخوف، در شهری کوچک اتفاق می‌افتد. آنیا در «سه خواهر»، سربریاکوف و آستروف و دایی وانیا در «دایی وانیا»، همه فکر می‌کنند در این شهر کوچک عمرشان را باختند و می‌خواهند به مسکو بروند. یکی از دیگر عوامل ملال در بیشتر کارهای چخوف، سرخوردگی و شکست در عشق است. در این آثار، آدم‌ها یا هیچ‌وقت هیچ رابطه‌ی عاشقانه‌ای نداشته‌اند یا از رابطه‌شان راضی نیستند.
او درباره‌ی همراهی ملال و طنز در نمایشنامه‌های چخوف گفت: آدم‌های چخوف در برخورد با این روزمرگی یا اجبار به ادامه‌ی زندگی و تحمل چیزی که دوست ندارند، دو دسته‌اند: منفعل و به‌شدت کاری. آدم‌های منفعل قبول کرده‌اند که زندگی همین است و اتفاق دیگری هم نخواهد افتاد. این آدم‌ها به‌شدت بذله‌گو هستند و دست به کار بزرگی هم نمی‌زنند. اینجاست که چخوف طنز تلخ خودش را وارد می‌کند. یکی از راه‌های مبارزه با ملال نزد او «مسخرگی» است. در آثار چخوف آدم‌های عاطل و باطلی وجود دارند که می‌دانند آدم‌های مهملی هستند و باز به‌شدت سرزنده‌اند. گویا با مسخرگی می‌خواهند فقدان چیزی را جبران کنند. این آدم‌های مسخره معمولاً ساز هم می‌زنند. انگار مسخرگی و موسیقی دو راه فرار و تحمل این زندگی و ادامه‌ی این روزمرگی ملال‌آور است.
او ادامه داد: برای دسته‌ی دیگر، راه فرار کار کردن است. اینها می‌دانند احتمال موفقیت کارشان خیلی کم است، ولی انگار با کار کردن می‌خواهند این ملال را از بین ببرند. آستروف پزشکی است که برای احیای جنگل نهال‌کاری می‌کند و هر روز برای کارهای مختلف کیلومترها راه طی می‌کند. خود دایی وانیا هم پیش از آمدن یلنا و سربریاکوف ملال خودش را با کار جبران می‌کند. بعضی شخصیت‌ها حتی پا را از این فراتر می‌گذارند و از کار خسته نمی‌شوند. مثلاً ایرنا در «سه خواهر» می‌گوید: «روزی روزگاری مردم می‌دانند چرا این‌جور چیزها اتفاق می‌افتد و مقصود از این‌همه رنج چیست. آن‌وقت دیگر معمایی وجود ندارد. تا آن‌وقت ما باید به زندگی ادامه بدهیم و کار کنیم. آره فقط باید کار کنیم». اما خودش، یک جایی می‌بُرد و از کار کردن هم خسته می‌شود. همان‌طور‌که آستروف و دایی وانیا هم یک جایی می‌بُرند. سونیا که خودش را در کار کردن حل کرده و باور دارد که تنها راه آرامش ما در مرگ است، در یکی از معروف‌ترین مونولوگ‌های تاریخ درام بعد از رفتن همه، در دلداری دایی وانیا می‌گوید: «فایده ندارد باید زندگی کنیم دایی وانیا باید به زندگی ادامه بدهیم. شب‌ها و روزهای دراز و ملال‌انگیزی در پیش داریم. باید با صبر و حوصله، رنج‌ها و سختی‌هایی را که سرنوشت برای ما می‌فرستد تحمل کنیم، باید برای دیگران کار کنیم و وقتی عمرمان سررسید بی‌سروصدا بمیریم. و آنجا، زیرخاک، خواهیم گفت که چه رنجی کشیدیم، چه گریه‌ها کردیم. خواهیم گفت که زندگی ما تلخ بود و خدا به ما رحم خواهد کرد.»
او تصریح کرد: در چنین دنیای یأس‌آلود و ملال‌آوری، خوش‌بختی یا وجود ندارد یا به‌شدت مبتذل و سطحی است. در نمایشنامه‌ی «باغ آلبالو» همه‌ی خوشبختی لوپاخین که در این است که خودش را از رعیت‌زادگی بالا کشیده و حالا صاحب همان زمینی شده که پدر و اجدادش روی آن کار می‌کردند. ما با نویسنده‌ای طرفیم که به زندگی نگاه کاملاً بدبینانه‌ای دارد و راهکارش کار و مسخرگی است. این مضمون و جهان‌بینی از زندگی خود چخوف ریشه گرفته است.
او درباره‌ی نسبت جهان‌بینی چخوف با زندگی او توضیح داد: چخوف خود رعیت‌زاده‌ای است که با کار زیاد خودش را بالا کشیده است، اما بدبختی باز رهایش نمی‌کند. او برای گذران زندگی با نام مستعار صدها داستان طنز برای مجلات نوشت و وقتی برای تحصیل پزشکی به مسکو آمد، متوجه‌ شد که همین داستان‌ها در محیط ادبی جا باز کرده است. ازاین‌پس، با توصیه‌ی دوستانی مثل ماکسیم گورکی کارهایش را به اسم خودش می‌نویسد و ادبیات برایش جدی می‌شود. اما از همان زمان می‌داند که سل دارد و زیاد زنده نخواهد ماند. به خاطر آوریم که چخوف این آثار پرشمار را در زندگی کوتاه ۴۴ ساله‌‌ی خود خلق کرده است. همچنین، به گواه یادداشت‌ها و مقالات بازیگران و کارگردانان هنر مسکو بسیار بذله‌گو بود و از سویی همیشه زندگی را دست می‌انداخت و از سویی دیگر مدام کار کرد.
او ادامه داد: پانزده سال از زندگی چخوف با شروع کارهای انقلاب بولشویکی و ضدتزاری مصادف است. در این دوره، این حرکت امیدوارانه‌ می‌خواهد امپراتوری تزاری را براندازد و حکومتی عادل برقرار کند که همه‌ی دهقان‌ها در آن به سعادت برسند. ولی چخوف به آن بدبین است، گرچه بی‌توجه نیست. یکی از شخصیت‌های «باغ آلبالو» کاملاً انقلابی چپ است و مونولوگی دارد که ترجمه‌ی دراماتیک چخوفی حرف‌های لنین یا دیگر نویسندگان در آینده است. او می‌گوید «فقط باید کار کرد. با تمام قوا کار کرد. باید به آنها که دنبال حقیقت می‌گردند کمک کرد...» چخوف به این «حقیقت» بدبین است و پیش‌بینی می‌کند که این انقلابی‌ها هم انسان‌ها را به سعادت نخواهند رساند. همین اتفاق هم می‌افتد. آنچه برای چخوف اصالت دارد، انسان است و نه ایدئولوژی. کارهای او شبیه زندگی عادی مردم است، چون در زندگی عادی مردم دنبال حقیقت، تراژدی و طنز می‌گردد.
او اظهار داشت: خیلی‌ها طنز چخوف را درک نکردند. چون مطابق مدل‌های مرسوم طنز و تراژدی نبود. چخوف در نمایشنامه‌های خود از عمل غیرمستقیم استفاده می‌کند. ما اتفاق‌های بزرگی مثل مرگ، آتش‌سوزی و شلیک را روی صحنه نمی‌بینیم، بلکه یا صدایشان را می‌شنویم یا آدم‌ها درباره‌شان حرف می‌زنند. این فرم کاملاً بر جهان‌بینی چخوف منطبق است. او از مدل غیرمستقیم استفاده می‌کند، چون آنچه در نظر دارد بگوید هم غیرمستقیم است. چخوف همیشه در حاشیه‌ی موضوع حرف می‌زند. آدم‌های نمایشنامه‌های او حراف‌اند، چون نمی‌خواهند سر اصل مطلب بروند. و چخوف این را انسانی و رئالیستی می‌داند.
نوری درباره‌ی تأثیر چخوف بر تئاتر و ادبیات پس از خودش گفت: مخصوصاً در «باغ آلبالو» آدم‌ها با هم حرف می‌زنند و به حرف همدیگر گوش نمی‌دهند و این باعث سوءتفاهم می‌شود. جایی دو شخصیت درباره‌ی غذایی با هم بحث می‌کنند و گمان می‌کنند هر یک تعریف متفاوتی از آن غذا دارند. این در حالی است که در واقع از دو غذا حرف می‌زنند که در یک حرف با هم متمایزند. یکی عشق دیگری را رد می‌کند و آن دیگری اصلاً نمی‌شنود. انگار آدم‌ها به زبان‌های متفاوتی با هم حرف می‌زنند. انگار زبان کارکرد خودش را از دست می‌دهد. این ازکارافتادگی زبان که به شکل خفیف در نمایشنامه‌های چخوف دیده می‌شود، نیم‌قرن بعد در نمایشنامه‌های ابزود به‌وضوح دیده می‌شود. مثلاً در نمایشنامه‌های اوژن یونسکو که عقیده داشت زبان نمی‌تواند معنا را منتقل کند و باید در تئاتر از کارکرد دیگر آن استفاده کرد.
او افزود: در دهه‌ی چهل فرانسه، باور چخوف و شخصیت‌های آثار او به کار کردن بدون توجه به نتیجه‌ی آن، در فلسفه‌ی اصالت کار و عصیان انسان بر پوچی زندگی، نزد آلبر کامو دیده می‌شود. به زبان ساده کامو می‌گوید که دنیا پوچ است، ولی چون تو انسانی وظیفه‌ات فقط عمل است و باید تا حدی که می‌توانی تغییر ایجاد بکنی، گرچه تغییر نهایی و سعادتی وجود ندارد. دیگر اینکه، بکت در جایی می‌گوید من رمان می‌نویسم تا ثابت کنم ژانر رمان غیرممکن است. نهضت رمان نوی فرانسه که در اوایل دهه‌ی پنجاه آغاز می‌شود هم به دنبال نوشتن چیزی غیرممکن است. بنابراین، رمان نو هیچ‌یک از مؤلفه‌های رمان سنتی را ندارد. من گمان می‌کنم که چخوف در بسیاری از کارهای خودش، به‌ویژه در «سه خواهر»که چخوفی‌ترین و فلسفی‌ترین اثر او است، به همین سمت می‌رود. به نظرم، چخوف نمایشنامه‌ای می‌نویسد تا بگوید اگر بخواهیم واقعاً انسانی و رئالیستی بنویسیم، ژانر یا مدیوم نمایشنامه غیرممکن است. ایرادی که به نمایشنامه‌های چخوف می‌گیرند هم به همین مساله برمی‌گردد. از نظر برخی کارگردانان نمایشنامه‌های چخوف خسته‌کننده‌اند: نه اتفاق دارند و نه دراماتیک‌اند. در اجراهایی که در فرانسه و ایران دیدم، کارگردان‌ها نمایشنامه‌های چخوف را بسیار کوتاه و اضافه می‌کنند. چراکه گمان می‌کنند این نمایشنامه‌ها خیلی خسته‌کننده‌اند. درحالی‌که اتفاقاً باید همین‌جا ایستاد. چخوف ژانری را متحول می‌کند که در پی آن ما به اتفاق‌های دیگری چون تئاتر ابزود و نهضت رمان نو در ادبیات می‌رسیم. در واقع، این پوچی فعالی است که بعدها تبدیل به نظریه می‌شود.

در ادامه الکساندر مازیرکا، دبیر اول سفارت روسیه سخنرانی کوتاهی کرد. بخشی از سخنان او از این قرار بود: باید بگویم که برگزارکنندگان این هفته توانستند بستر مناسبی را برای شناخته شدن و دیده شدن چخوف فراهم بکنند. تعداد زیاد مشارکت‌کنندگان و دنبال‌کنندگان این برنامه‌ها نشان می‌دهد که چخوف چه جایگاهی دارد. در واقع، ابعاد هنری آثار چخوف توانستند در ادبیات و در هنرهای نمایشی، در روسیه و بلکه در تمام جهان، تأثیر شگرفی بگذارند. چخوف در تاریخ نمایشنامه‌نویسی جهان نقش تأثیرگذار و متحول‌کننده‌ای را ایفا کرده است. در واقع، چخوف که در مرز میان دو قرن زاده شد، در روسیه و در تمام جهان توانست شرایطی فراهم بکند برای آنکه نمایشنامه‌نویسی مسیر جدیدی برای خودش ببیند و بیابد. و بی‌تردید، سنت نمایشنامه‌نویسی چخوف بر پایه‌های محکمی استوار است که کسانی مثل پوشکین، گوگل، آستروفسکی و دیگران در نمایشنامه‌نویسی روسیه بنیان نهادند. اما این نمایشنامه‌های چخوف بودند که تحول راستینی را در نمایشنامه‌نویسی عصر او ایجاد کردند. و می‌شود گفت که از طریق چخوف به معیار تازه و نقطه‌ی تازه‌ای برای ارزیابی تئاتر و نمایشنامه‌نویسی رسیدیم. آثار چخوف هم به خیلی از زبان‌های دنیا ترجمه شدند. هم با آغاز نهضت ترجمه از قرن بیستم، نمایشنامه‌های او در بسیاری از کشورها روی صحنه رفت.

در پایان این نشست، زهرا محمدی، نماینده‌ی بنیاد روسکی ‌میر در دانشگاه تهران، از دست‌اندرکاران و حامیان برگزاری برنامه‌ی یک هفته با چخوف تشکر کرد و ابراز امیدواری کرد این راه ادامه‌ی پُربارتری داشته باشد و برنامه‌هایی نظیر این به بهترین شکل با همکاری مرکز فرهنگی شهر کتاب و بنیاد روسکی ‌میر برگزار شود.

 

0/700
send to friend
مرکز فرهنگی شهر کتاب

نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸

تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲

 

 

 

تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.

 

عضویت در خبرنامه الکترونیکی شهرکتاب

Designed & Developed by DORHOST