ز مرگش تاسف خورد عالمی

ایسنا: صفر عبدالله، دانشمند تاجیک در پی درگذشت بدرالزمان قریب، از این چهره فرهنگی نوشته است.

در یادداشت این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد زبان فارسی در دانشگاه «ابولَیخان» قزاقستان آمده است: امروز توسط رسانه‌ها از خبر تکان‌دهنده درگذشت بانوی دانشمند و ایران‌شناس بی‌مانند، سرکار خانم بدرالزمان قریب، آگهی یافتم و سخت اندوهگین شدم. این بانوی دانا و بی‌نظیر تمام عمر خود را به مطالعه و پژوهش بخشیده و کمتر کسی را در جهان می‌توان پیدا کرد که مثل او عاشق راستین فرهنگ و تمدن ایران تاریخی و زبان‌های ایرانی دوره باستان و دوره میانه باشد. دردناک‌تر از همه این است که ما فارسی‌زبانان دیگر کسی را نداریم که در پایه او یکی از زبان‌های مهم ایرانی، یعنی زبان و ادبیات سُغدی را بداند. این زبان مهم‌ترین زبان در جاده ابریشم بوده و در زمان‌هایی نقش بین‌المللی نیز داشته است.

زبان سُغدی یکی از زبان‌های دیرینه ورزرود بود، و استاد بدرالزمان قریب زمانی از زبان سُغدی به‌عنوان «زبان فراموش‌شده جاده ابریشم» یاد کرده بودند. با تلاش‌های همین بانوی دلاور بود که سُغدشناسی در ایران راه‌اندازی و به‌تدریج نیرومند شد؛ به حدی که دیگر خاورشناسان غرب به نوشته‌های سرکار خانم قریب استناد می‌کردند. وقتی‌ که بانو بدرالزّمان قریب به دانشگاه تهران آمدند نخستین کرسی آموزش زبان سُغدی را در این دانشگاه تأسیس دادند. بعدها یادآور شده بودند که «وقتی کار را شروع کردم سُغدی نه متن داشت و نه دستور و نه واژه‌نامه، و من مجبور شدم همه کارها را خودم در کلاس انجام دهم».

ایشان سال‌ها در زمینه مطالعات سُغدی فعالیت نمودند و به حدّ بزرگ‌ترین سُغدشناس در جهان رسیدند. استاد بدرالزمان قریب سال‌ها پس از انجام پژوهش‌های زیاد در زمینه سُغدشناسی، فرهنگ سُغدی را به سه زبان سُغدی و فارسی و انگلیسی نوشتند که این فرهنگ تاکنون در جهان نظیر ندارد. استاد قریب برای نگارش این فرهنگ ۱۰ سال از عمر پربرکت خویش را تنها به گردآوری واژه‌های مختلف سُغدی بخشیدند. ایشان متون فراوان مسیحی، بودایی و مانوی را به زبان سُغدی گردآوری، مطالعه و تحقیق نموده، چون گوهرشناس، واژه‌های ناب سُغدی را درآوردند و فرهنگ بی‌مثلی نوشتند. سخن از زبان خود استاد قریب شیرین‌تر است: «بیست سال پیش که گردآوری واژه‌های سُغدی را آغاز کردم به فکر تدوین واژه‌نامه فارسی جداگانه‌ای برای هر متن سُغدی مورد بررسی افتادم، اما هر واژه با گونه‌های دیگر ربط می‌یافت. ناچار شدم گونه‌های املایی هر واژه را در سه خط مختلف بررسی کنم و سپس ارجاع به مأخذ آن را در نظر گیرم. از آنجا که همه متون با حرف‌نویسی منتشر شده بود تلاش کردم تا با مقایسه املاهای مختلف و یافتن واژه‌های هم‌ریشه در زبان‌های هم‌خانواده، از راه اطلاعاتی که دو کتاب دستور سُغدی و مقالات و پژوهش‌های دانشمندان فن می‌دادند، آوانوشت نزدیک به تلفظ تقریبی هر واژه را پیدا کنم. از طرف دیگر، وندهای اشتقاقی بعضی از مدخل‌ها با پایانه‌های صرفی آن‌ها همانند بود و می‌بایست با ذکر هویت دستوری مدخل‌ها امکان تمییز را فراهم آورم. افزودن مأخذ به شماره صفحه و سطر و بازبینی درست آن‌ها نیز دیدگان خسته را سفری دراز در پیچ‌وخم اعداد بود. این مسیر طولانی، هدف واژه‌نامه را که ذکر معانی فارسی و انگلیسی در مقابل واژه‌های سُغدی بود تغییر داد و آن را به یک فرهنگ با اطلاعات جامع‌تر تبدیل کرد.» زبان سُغدی یکی از زبان‌های ایرانی میانه شرقی است که از قرن اوّل تا قرن ۱۳ میلادی در گستره جغرافیایی بزرگی، از کنار دریای سیاه تا چین، مردمان ایرانی‌تبار بدان گفت‌وگو می‌کردند. این زبان از نظر رنگارنگی و حجم ادبیات، از مهم‌ترین زبان‌های ایرانی میانه شرقی است. سُغدی‌ها در سراسر جاده ابریشم به شهرسازی و تجارت و کارهای عمرانی و فرهنگی مشغول بودند. بنا به شهادت محققان، از جمله سرکارخانم قریب، آثار نوشته‌شده به زبان سُغدی از نواحی وادی زرافشان تاجیکستان تا یکی از برج‌های داخل دیوار بزرگ چین، و از مغولستان شمالی تا سواحل رود سند در شمال پاکستان کشف شده است. گستره جغرافیایی این زبان گواه نفوذ فرهنگی آن در قرن‌های ۲ تا ۱۳ میلادی بوده است. همچنین نام سُغد در متون اوستایی و کتیبه‌های هخامنشی بارها آمده است. هرچند این قوم، بنا به منابع تاریخی، حدود هزاره دوم پیش از میلاد در سمرکند و وادی زرافشان ساکن بوده ‌ست و در هزاره اول پیش از میلاد در قسمت بزرگی از سرزمین‌های میان آمودریا و سیردریا سکونت داشته است. سُغدی‌ها در جوار اقوام هم‌نژاد خود، یعنی سکائی‌ها و بلخی‌ها و خوارزمی‌ها زندگی می‌کرده‌اند. البته از سُغدی‌ها اینجا برای آن یادآور شدم که آنچه اینجا آورده‌ام به نحوی یادآوری از گفته‌ها و نوشته‌های بانو بدرالزمان قریب است و منی که از سرزمین سُغد هستم، از شنیدن خبر نامیمون درگذشت بزرگ‌ترین سُغدشناس دوران ما، ناخودآگاه از گفته‌ها و نوشته‌های این بزرگ بانوی علم یادم آمد.

استاد بدرالزمان قریب یک عالم آکادمیک به معنای واقعی بودند. در آغاز در رشته علوم طبیعی درس خواندند و بعد از آن به ادبیات فارسی علاقه‌مند می‌شوند و دیری نمی‌گذرد که این عشق و علاقه ایشان را به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران می‌آورد و ایشان در آزمون ورودی دانشکده ادبیات پذیرفته می‌شوند؛ آن هم آن دانشکده و آن دانشگاهی که به نظر من در آن روزگاران شاید از بهترین دانشگاه‌های جهان بود. شما تصور کنید ایشان با چه استادانی سروکار داشته‌اند! هرکدام شمس عالم‌تاب علم؛ شاگرد کسانی چون محمد معین، استاد ابراهیم پورداوود، استاد پرویز ناتل‌خانلری، استاد بدیع‌الزّمان فروزانفر، استاد ذبیح‌الله صفا، استاد جلال‌الدّین همایی و دیگران که نام هرکدام از ایشان برای هزارساله‌ها در تاریخ علم و ادب پارسی‌زبانان با خط زرّین نوشته خواهد شد. از این‌ جهت، زمان هم با این بانوی بی‌نظیر یار و با تلاش‌های ایشان سازگار بوده است.

پس از گذراندن دوره کارشناسی در دانشگاه تهران، با دریافت یک راتبه از دانشگاه پنسیلوانیا در رشته زبان‌های باستانی ایران، برای ادامه تحصیل به امریکا می‌روند و از این دانشگاه مدرک کارشناسی ارشد دریافت می‌کنند و باز، برای تکمیل دانش، سالی در دانشگاه میشیگان مشغول به تحصیل آواشناسی می‌شوند. ایشان علاوه بر زبان‌های ایرانی دوره باستان و میانه، زبان سانسکریت و زبان‌شناسی هندواروپایی را نیز فرامی‌گیرند. در این دوره با بزرگ‌ترین ایران‌شناسان، نظیر جرج کامرون و والتر هنینگ، آشنا می‌شوند و در نهایت مدرک دکتری خود را با دفاع از رساله «تحلیل ساختاری فعل در زبان سُغدی» به دست می‌آورند. دکتر قریب پس از دفاع از رساله به ایران برگشتند و به مدت یک سال در دانشگاه شیراز تدریس کردند. ایشان در این باره گفته بودند: «همیشه فکر می‌کردم که باید به ایران بازگردم و دانسته‌هایم در این سرزمین بارور شود».

استاد سرکار خانم قریب پس از چهار سال تدریس در دانشگاه شیراز، بار دیگر، با دریافت فرصت مطالعاتی، به امریکا رفتند و مدتی در دانشگاهی زبان فارسی تدریس کردند و مدتی هم در دانشگاه معروف هاروارد به‌عنوان محقق به پژوهش مشغول شدند و باز به دانشگاه شیراز برگشتند. ایشان پس از مدت کوتاهی به دانشگاه تهران انتقال یافتند.

از این استاد بزرگوار آثار ماندگاری بر جای مانده است که مهم‌ترین آن‌ها فرهنگ سُغدی؛ تحلیل ساختاری فعل در زبان سُغدی؛ وسنتره‌جاتکه، داستان زاده شدن بودا به روایت سُغدی؛ تاریخچۀ گویش‌شناسی در ایران؛ مطالعات سُغدی و غیره است. از میان این آثار، فرهنگ سُغدی و مجموعه مقالات مطالعات سُغدی در آسیای مرکزی نیز معروف است و متخصصان این حوزه نیز با آثار ایشان آشنا هستند.

سال‌ها پیش، هنگام یکی از مسافرت‌هایم به ایران، در همایشی که در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی صورت گرفت، بار نخست هنگام تنفس بانوی ریزپیکری را دیدم که با نگاه جذّاب و چشمان جویا که احساس می‌شد آدم معمولی نیست، در گوشه‌ای ایستاده با کسی صحبت می‌کردند. از یکی از دوستانم پرسیدم که ایشان خانم دکتر قریب هستند (زیرا عکس‌شان را دیده بودم). دوستم تأیید کرد. گفتم می‌خواهم بروم و دست‌هایش را ببوسم و انگشتانش را که خامه می‌برداشت و برای ما می‌نوشت ببوسم. آن دوستم خوشحال شد و مرا رهنمایی کرد و چون دیدیم سر ایشان اندکی خلوت شد به نزد ایشان رفتم و سلامی کردم و خودم را معرفی نمودم. استاد تا دانستند که من از تاجیکستانم پرسیدند از کدام بخش تاجیکستان. چون دریافتم که منظور ایشان از این سؤال مربوط به علاقه‌مندی حرفه‌ای ایشان است، گفتم از سرزمین سُغد، از حوالی سمرقندم، از پنجکنت. استاد بسیار خوشحال شدند و دوباره نام و نسبم را پرسیدند و از یغناب سؤال کردند. گفتم ما با یغنابی‌ها از یک درّه هستیم، ولی من متأسفانه هنوز یغناب را ندیده‌ام. و گفتم که در تاجیکستان همه فرهنگیان شما را می‌شناسند و دوست‌تان دارند. ایشان خوشحال شدند و سپس خداحافظی کردیم. پس از مدت‌ها در جلسه فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایشان را دیدم. می‌دانستم که عضو پیوسته فرهنگستان هستند. نزد ایشان رفتم و سلام گفتم و احوال‌پرسی کردم. ایشان پرسیدند که از تاجیکستانم، گفتم آری. گفتند: پس صفر عبدالله را می‌شناسید! با ایشان چند سال پیش در دایرةالمعارف دیداری داشتم. گفتم: استاد، خودم هستم! ولی پیر شده‌ام. هر دو خندیدیم. به خود گفتم استاد حق داشتند که مرا نشناسند.

امروز که این خبر نامیمون رسید، به خود گفتم کاش خداوند کاری می‌کرد که کسانی مثل بانو بدرالزمان قریب عمر بیشتری می‌دیدند... و حقّا که: «کسی کو نکونام میرد همی/ ز مرگش تأسف خورد عالمی»

(اسدی طوسی)

بدرالزمان قریب، زبان‌شناس و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی زاده ۱۳۰۸ در تهران بود و مدرک دکتری زبان‌های باستانی خود را از دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا دریافت کرده بود.

برخی از آثار او عبارت‌اند از: تحلیل ساختاری فعل در زبان سُغدی؛ زبان‌های خاموش، یوهان فریدریش (ترجمه، با همکاری یداللّٰه ثمره)؛ وسنتره جاتکه، داستان تولد بودا به روایت سُغدی؛ فرهنگ سُغدی (سُغدی ـ فارسی ـ انگلیسی)؛ تاریخچۀ گویش‌شناسی در ایران؛ مطالعات سُغدی؛ پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه.

دکتر بدرالزمان قریب هفتم مردادماه و در سن ۹۱سالگی از دنیا رفت.