سعدی به روایت همایون کاتوزیان

اعتماد: مدتی است که با چند تن از رفیقان جان از اقصی‌نقاط جهان به صورت هفتگی و «آنلاین»، گلستان سعدی را می‌خوانیم و تاکنون تا باب پنجم یعنی «در فواید خاموشی» پیش رفته‌ایم. روشن است که دست و پنجه نرم کردن ناشیانه ما با این تاثیرگذارترین و زیباترین متن نثر در زبان فارسی هم لذتبخش و خوشایند است و هم تا حدود زیادی بی‌محابا. از یکسو زبان سلیس و روان سعدی مثل قند و عسل گوارا و نوشین است و از سوی دیگر، وقتی با اندکی تامل و دقت، ساده‌ترین تعبیرها ثقیل و پیچیده و چندلایه می‌نماید. به بیان دقیق کلمه: سهل و ممتنع. اینجاست که ناگزیر برای فهم پیچیدگی‌های متن به کتاب‌ها و مقالات و آثاری مراجعه می‌کنیم که سعدی‌شناسان و پژوهشگران ارزنده پیشین نگاشته‌اند. 
مثل همیشه، در میان آثار ارزنده‌ای که بزرگانی چون محمد قزوینی و محمدعلی فروغی و سعید نفیسی و غلامحسین یوسفی و علی دشتی و عبدالحسین زرین‌کوب و ضیاء موحد نوشته‌اند، کتاب مختصر و مفید استاد محمدعلی همایون کاتوزیان با عنوان «سعدی، شاعر عشق و زندگی»، برای نوآموزان نوپایی چون ما بسیار راهگشا و ثمربخش و خواندنی است. بیشتر آثار بزرگوارانی که از آنها یاد شد، معمولا تخصصی است و بیشتر به درد پژوهشگران می‌خورد، برخی هم بسیار قدیمی شده‌اند و دستکم زبان‌شان برای مخاطب امروزی، کمی ثقیل و دشوار است. بعضی هم فاقد روشمندی و نظم و سیاق مرسوم جدید هستند و  به شیوه  قدمایی نوشته  شده‌اند. 
اما کتاب دکتر کاتوزیان که در اصل مجموعه‌ای از مقالات ایشان است، منسجم، روشمند، «در موضوع» و سلیس و روان نوشته شده، مثل تقریبا همه آثار دیگر این استاد برجسته اقتصاد سیاسی و تاریخ ایران دانشگاه آکسفورد. دکتر کاتوزیان، در کنار آثار تاریخی-  تحلیلی- جامعه‌شناختی در دو حوزه جامعه‌شناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی، تک‌نگاری‌های بسیار خواندنی و درخشانی درباره برخی بزرگان ادب و سیاست ایران نگاشته که بسیار حائز اهمیت هستند. کتاب او با عنوان صادق هدایت از افسانه تا واقعیت، به رغم شمار فراوان نوشته‌ها و کتاب‌ها درباره این نویسنده برجسته معاصر ایرانی، همچنان یکی از بهترین آثار است، اگر نگوییم بهترین. همچنین است کتاب ارزنده خلیل ملکی: سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی درباره یکی از جذاب‌ترین سیاست‌ورزان هم‌عصر ما یا کتاب مصدق  و مبارزه برای قدرت  در ایران. 
در کتاب سعدی شاعر عشق و زندگی هم کاتوزیان در مقام پژوهشگری روشمند و دانشگاهی ظاهر می‌شود و داوری‌های خود را درباره سعدی و شعر او، به زبانی روان و دقیق و بی‌طرف و مستند عرضه می‌کند. او البته چنان که ویژگی هر  پژوهشگر دغدغه‌مندی است، به موضوع تحقیق دلبستگی دارد و در مورد سعدی، دیگر کتاب خواندنی او، عاشقی‌های سعدی با مقدمه‌ای درخشان و خواندنی درباره نگرش سعدی به عشق، شاهدی بر این مدعاست، اما این تعلق خاطر هیچ جا سبب نشده که نویسنده از مسیر جانبداری دور افتد یا به اطناب و اطاله کلام دچار شود. 
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم کار دکتر کاتوزیان که بر آمده از تخصص او در زمینه تاریخ‌نگاری و جامعه‌شناسی سیاسی است، توجه به این زمینه‌ها در خلق و بازخورد آثار ادبی (و در این کتاب در مورد آثار سعدی) است. در همین زمینه یکی از جذاب‌ترین بخش‌های کتاب، نگرش و رویکرد ایرانیان در دوران معاصر به سعدی است که متناسب با شرایط سیاسی و اجتماعی دچار فراز و نشیب‌هایی شده تا جایی که کاتوزیان از تعبیر «سعدی‌کشی» برای اشاره به نقد و انتقادهای سیاست‌زده جوانان حزبی به سعدی و ادبیات او استفاده می‌کند و می‌گوید این منتقدان تند و تیز، متاثر از فضای سیاسی روزگار، سعدی را به محافظه‌کاری، مصلحت‌اندیشی، نصیحت‌گویی‌هایی خسته‌کننده و... متهم  می‌کردند. 
کوتاه سخن آنکه سعدی شاعر عشق و زندگی به روایت همایون کاتوزیان، یکی از بهترین آثار پژوهشی معاصر درباره حکیم شیرین‌سخن پارسی است، ادای دین استاد محمدعلی همایون کاتوزیان به استاد سخن و هدیه او به همه فارسی‌زبانان تا با یکی از رفیع‌ترین قله‌های شعر و ادب فارسی آشنا شوند و به برخی از زوایای اعجاز او در زبان واقف. به امید روزی که تک‌نگاری‌هایی به همین اندازه روشمند و دقیق و روان درباره زندگی و اندیشه‌های خود  دکتر کاتوزیان بخوانیم. با  امید.