ترجمه ایتالیایی دیوان فارسی عماد الدین نسیمی شاعر حروفی سده‌ی هشتم

Nasimi di Shirvan, "Sul tuo volto è scritta la Parola di Dio". Il Canzoniere persiano del poeta-martire del Horufismo, a cura di Carlo Saccone, (Centro Essad Bey- Amazon 2020)

در روزهای پایانی ۲۰۲۰ ترجمه ی ایتالیایی دیوان فارسی عماد الدین نسیمی شیروانی (۷۴۸ - ۷۹۶ ه.ق.) ، شاعر معروف حروفی با عنوان: «بر رخ تو کلام الهی نگاشته شده است. دیوان فارسی شاعر و شهید حروفیه» در نشر چنترو اِسد بِی (کانون اِسد بی) منتشر شد. این برگردان که نخستین ترجمه اثر فارسی نسیمی به زبان غربی می باشد توسط مترجم پرکار ایتالیایی استاد کارلو ساکونه انجام شد. این کتاب ۳۳۶ صفحه‌ای، ترجمه ی کامل دیوان نسیمی ست که ۱۷۰ غزل، یک قصیده، ۲ ترجیع بند، ۲۴ رباعی ، یک مثنوی کوتاه و چند قطعه را شامل می‌شود و حجم بزرگی از آن به شرح ابیات اختصاص دارد. ترجمه از روی متن تصحیح شده ی حمید محمدزاده (باکو، ۱۳۵۲/۱۹۷۳) انجام شده که آن هم بر اساس قدیمی ترین نسخه ی خطی مربوط به سده ی نهم هجری صورت گرفته است.

عماد الدین نسیمی شاعری آذری تبار بوده و به جنبش حروفیه تعلق داشته است. این جنبش عرفانی که به عنوان یک فرقه بدعت گذار اسلامی شناخته شده است، در قرن هشتم هجری به بنیانگذاری فضل الله استرآبادی در ایران به وجود آمد سپس به قفقاز و بعدتر به سرزمین های عثمانی و شامات رسید، اما از قرن نهم به بعد تقریباً در همه جا مورد آزار و اذیت مقامات سنی مذهب واقع شد. استاد کارلو سکونه در مقدمه سی صفحه‌ایش درباره ی بنیادی ترین بینش فضل الله استرآبادی می‌نویسد که وی اشکال ظاهری خلقت را تجلی الهی می‌شمرده و به ویژه در خطوط چهره انسان، آیه های " قرآن زنده" را می‌دیده است. اورهان پاموک ، نویسنده معاصر ترک در رمان خود "کتاب سیاه" که در آن بحث های زیادی درباره حروفیه دارد ، می گوید که حتی سلطان محمد دوم، فاتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۴ میلادی، ستایشگر عقاید فضل الله بوده و ما می دانیم که عملا آموزه های حروفیه به طور عمده در ترکیه عثمانی حفظ و نگهداری شده اند. عماد الدین نسیمی شیروانی که شاگرد فضل الله و دومین جانشین وی در این فرقه به شمار می آید، بیشتر به زبانهای ترکی و فارسی می‌نوشت و اشعاری چند به زبان عربی نیز دارد. او یکی از ارادتمندان علی (ع) و حسین (ع) بود که غالباً در کتابهای ترکی و فارسی اش به آنها اشاره شده است ، برای مثال در این دو بیتی می خوانیم:

موصوف صفات قل هو الله علی ست / در عالم معرفت شهنشاه علی ست

آن نقطه ی کل که جزو از او پیدا شد / والله که آن علی است بالله علی ست

به باور استاد ساکونه، عماد الدین نسیمی در دیوان فارسی‌اش بیش از هر چیز از میراث هنری حافظ و مولانا بهره برده است و جای پای تعالیم و گرایش های آن‌ها را به ویژه در نظریه ی زیبایی پرستی و عشق کانونی می‌توان یافت و مصداق آن در این شعر در خطاب به شخصی که از او انتقاد میکرده به خوبی بیان شده است:

ای که ز عشق گفته‌ای دست بدار و توبه کن / عشق جمال دلبران تا ابد است کار من

به نوشته استاد ساکونه گرایش زیباپرستی نسیمی به یک انسان گرایی همه جانبه تبدیل می شود، جایی که خدا بدون حضرت آدم (ع) قابل تصور نیست و مشاهده ی الهی در عشق ورزیدن و ربوده شدن در زیبایی یک انسان ممکن می شود:

جمالت در همه اشیاء تجلی کرده است اما / چو مجنون عاشقی بیند خدا را در رخ لیلی

نسیمی مسلک خود را با این بیان توضیح می دهد:

صوفی و ذکر و خلوت ما و شراب و شاهد / این در ازل ز حق شد، ای بی‌خبر نوشته

به طور خلاصه ، نسیمی در عشق انسانی چیزی بیش از یک "قانون طبیعت" یا اساس طبیعی ای که ازدواج را بنیان بخشیده، می داند. از نظر او عشق ورزیدن به زیبایی انسانی به معنای شناخت خدا از راه تجربی است. استاد ساکونه در مقدمه ی خود می‌نویسد نسیمی این جمله مشهور پیامبر را در نظر داشته که می گوید: «خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد». این حدیث در کنار حدیث دیگری (حدیث قدسی) که در آن الله درباره ی خودش می گوید: «من یک گنج پنهان بودم و خواستم شناخته شوم ، به همین دلیل انسان را آفریدم » بیشک مورد توجه حروفیان بوده است. بنابراین معتقدان این فرقه در انسانی که طبق سوره ی ۹۵ آیه ی ۴ قرآن "به زیباترین اشکال" خلق شده است ، انعکاسی از زیبایی الهی را می بینند ، به طوری که عاشق شدن بر زیبایی های انسانی راهی برای شناخت رمز و راز خدا و عوالم معنوی به شمار می آید. می توان گفت که آموزه های حروفیه از همان آغاز مرام زیبایی پرستی را در خود داشته است ولی نسیمی سهم ویژه ای در اشاعه ی دکترین اساسی شیخش بر عهده دارد. به لطف قدرت شعری و طبع غلیظ هنری و موفقیت چشمگیری که به ویژه پس از مرگش بدست آورد نسیمی بخش مهمی از تعلیمات و حافظه تاریخی این جنبش اسلامی محسوب می شود. تعلیمات فضل الله همچنین شامل این عقیده بود که هر آفریده ای، حتی هر ذره ای، خاستگاه خداست و نسیمی مرید صادق فضل الله به راحتی این مفهوم را به شعر درآورده است:

همه ذرات عالم را هوادار تو می‌بینم / سر مویی نمی یابم که از ذکرت جدا باشد

همانطور که برای شیخ او فضل الله استرآبادی پیش آمده بود که سال ۱۳۹۴ میلادی توسط میران شاه تیموری کشته شد، نسیمی نیز در حدود سال ۱۴۱۸ در حلب به دستور امیر مملوکی به جرم بدعت گذاری به مرگ محکوم شده و به طرز فجیعی به قتل رسید. طبق برخی روایات، او را زنده زنده پوست کندند ، مجازاتی که به نظر می رسد به نحوی جوابی بوده باشد بر عقیده اساسی فرقه ای که چهره انسان را خدایی کرده بود.

اما شعر نسیمی، به زبان ترکی و فارسی سرشار از شور و شوق و آموزه های عمیقی ست که به قدرتمندترین ابزار تبلیغاتی تعلیمات حروفی تبدیل شد و حتی پس از نابودی این فرقه ، به ویژه در طریقه ی بکتاشی آناتولی و شیعه ی علوی به نحوی محفوظ ماند. استاد سکونه در مقدمه‌اش می‌گوید که رساله های شیخ فضل الله به زبانی دشوار نوشته شده بودند و نمادها و ایجازها و ایهامات دشوار آن تنها با رمزگشایی حلقه ی کوچکی از مریدان میسر بود ، در حالی که شعر نسیمی توانست مستقیماً به قلب افراد از هر قشری اعم ازعوام و خواص، فرهیختگان و بازاریان و غیره نفوذ کند و بدین صورت این فرقه را از فراموشی و نابودی نجات دهد. میراث وی در ابیاتی جای گرفته اند که هنوز قادر به انتقال احساسات مذهبی عمیق و درون گرا هستند:

گر دیده ی تحقیق بود درک تجلی / از چهره ی هر ذره ی ذرات توان کرد

ممکن است اشعار نسیمی، شاید به دلیل آذری بودنش، به روانی و سلیسی عالی ترین شاعران ایرانی مثل حافظ و سعدی نباشند ولی خوانندگان فرهیخته ی این ترجمه، از ایتالیایی شیوا و خوش آهنگ استاد ساکونه و به ویژه از محتوای آن که نکات مذهبی و عرفانی دشوار و مبهمش با توضیحات مفصل مترجم به خوبی حلاجی و روشن شده‌اند، بهره ها برده و با نمونه‌ای بارز از باورهای حروفیه (که از آن منابع اندکی در دسترس است) آشنا خواهند شد.

مترجم این کتاب کارلو ساکونه استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بولونیا و مدیر مسئول سه مجله ی علمی ـ آکادمیکی، در کارنامه ی خود سه تالیف در زمینه ی اسلام شناسی به ویژه در رابطه ی بین کتابهای مقدس و ادبیات مذهبی-عرفانی؛ سه تالیف در زمینه ی ایران شناسی (تاریخ موضوعی ادبیات کلاسیک فارسی) و یازده کتاب ترجمه (بیشتر از آثار عرفانی فارسی) همراه با مقدمه ی مفصل؛ چندین تدوین و همچنین صدها مقاله و نقد کتاب دارد. استاد کارلو سکونه پرکارترین ایران شناس ایتالیایی در ترجمه ی آثار دوره ی میانه ی ادبیات فارسی است و تاکنون اشعار و رسالات ناصر خسرو، سنایی غزنوی، حافظ، نظامی، انصاری هروی، احمد غزالی، سعدی و دو اثر از عطارنیشابوری را به طور کامل ترجمه کرده است.