اعتماد: درباره علم «کلام» در جهان اسلام، کتابها و
مقالات متعددی تاکنون نوشته شده است؛ در این خصوص هم اسلامشناسان مسلمان و هم مستشرقان
نامسلمان آثار متعدد و بعضا قابل توجهی را تولید کردهاند. اما کمتر از ۳
سال پیش کتابی در این حوزه تحت عنوان «کلام و جامعه» منتشر شد که اثر یوزف فان اس
بود. این کتاب هر چند از حیث غنا و قوت از دیگر رقبای پیشینش سبق میبرد اما آنچه
آن را به کلی اثری متفاوت کرد، سبک و سیاق بینظیر و یگانه آن بود. سبک و سیاقی که
بر خلاف دیگر آثاری که در این حوزه تولید شده، سعی دارد فراز و فرود علم کلام را
بر اساس تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در سدههای دوم و سوم هجری تحلیل و تبیین کند.
بنابراین «کلام و جامعه» به بررسی شکلگیری و رشد
علم کلام اسلامی در فرقهها، نحلهها و مذاهب مختلف در بستر تاریخی خود میپردازد.
این پژوهش تا جایی که اقتضای آن وجود داشته از سبک زندگی، شغل، طبقه اجتماعی و
روابط دوستانه و... متکلمان نیز غافل نبوده است. به طوری که خواننده همزمان
با زندگی و زمانه از سویی و اندیشههای دینی- مذهبی متکلمان مختلف در طول سدههای
دوم و سوم به شکل کاملا تحقیقی آشنا میشود. نگاه تاریخی به تحولات کلامی همزمان میتواند
نشان دهد برخی معضلات فکری- عقیدتی از کجا آغاز شدند و چه مسائل و انگیزههای
سیاسی در به وجود آمدن آنها دخیل بودهاند. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که گاه
به نظر میرسد، ریشه برخی معضلات عقیدتی انگار به درستی شناخته نشده و حتی گاه داوریهایی
هر چند مشهور اما به غایت غلط را رقم زده است. از جمله اینکه در همان اوایل این
پژوهش، خواننده با موضوعی روبهرو میشود که میتوان از آن به «غالیگری سنّیگرایانه»
تعبیر کرد. هر چند این تعبیری نیست که نویسنده آن
را به کار برده باشد اما دستکم به گمان راقم این سطور، مدلول سخن او بر مبنای فکتها
و ارجاعاتش چنین است. نگاه تاریخی-
تحلیلی یوزف فان اس(نویسنده این کتاب) به علم کلام، این جرات و جسارت را به او میدهد
تا در برخی احادیث مشهور نیز ابراز تردید کند و اصل و اساس آن با چالش جدی مواجه
شود. این مساله گذشته از جذابیت تحقیقیاش میتواند به پر شدن برخی خلأها و تصحیح
برخی مبانی تحلیلی برای محققان و علاقهمندان این حوزه بینجامد. «کلام و جامعه»
چنانکه گفته شد به مباحث کلامی در سدههای دوم و سوم میپردازد و خواننده میتواند
با مواضع فقها و علمای بزرگ اهل سنت و شخصیتهایی نظیر ابوحنیفه درباره جنگهای
جمل و صفین آشنا شود. او هر چند با استناد به سخنی از امام علی(ع)، سپاه شام در صفین
را «مومن» میخواند اما معتقد است که آنها ابدا بر صراط مستقیم نبودند.
پایهگذار مذهب حنفی البته در مورد جنگ جمل که یک سوی آن
امام علی(ع) و سوی دیگر آن عایشه، طلحه و زبیر بودند رایی به طورکلی متفاوت صادر میکند.
رایی که در واقع رایی نیست و ترجیح میدهد از کنار آن با
سکوت بگذرد:«خدا بهتر میداند که در این واقعه چه گذشته است»! گفته شده ابوحنیفه
با عبارت «والله اعلم» از داوری در
مورد جمل به عنوان نخستین جنگی که میان امت اسلام برپا شد، احتراز میکرد
و بعدها این رویه را حتی به جنگ صفین که پیشتر حکمش را دربارهاش
صادرکرده بود، تعمیم داد. در واقع در این واقعه(صفین) نیز برخلاف نظری که قبلا
داده بود، حاضر نشد سپاهی را که به جنگ خلیفه مشروع- حتی با معیارهای اهل
سنت- آمده بود را بپذیرد و در این مورد هم حکم بر خاموشی و «خدا بهتر میداند»
داد. موضعی که در واقع یادآور مواضع «مُرجئه» است که بر همین اساس ابوحنیفه را نیز
بر طریق آنان خواندهاند.
«کلام و جامعه» صرفا به مباحث عقیدتی بین مذاهب مختلف
محدود نیست بلکه شامل بحثهای الهیاتی و مسائلی نظیر وجود خدا، اینکه خدا جسم است یا
نه، مساله نبوت، معاد، مخلوق بودن یا نبودن قرآن، وحی و... نیز میشود. در این
مباحث میتوان با نخستین متکلمان شیعه و شخصیتهایی نظیر زراره بن اعین، هشامبن حکم،
ابوحمزه ثمالی، مومنالطاق و... آشنا شد. اینکه برای نمونه هشام بن حکم، صحابه خاص
امام صادق(ع) چه سیر فکری- عقیدتی در ادیان مختلف از مسیحیت گرفته تا مانویت داشته
است. او که از شاگردان صادق امام صادق(ع) بود، آرایی که در زمینه خداشناسی ارایه میکند
حقیقتا قابل تامل است و گاه به بحثهای نسبتاً متاخر فلسفه دین طعنه میزند.
نگاه او درباره علم پیشین خداوند، مساله شر، عصمت ائمه و بسیاری موارد دیگر از مهمترین
مباحثی است که مورد توجه او قرار گرفته است. علاوه بر مباحث کلامی- الهیاتی
حتی پارهای مباحث فقهی نیز که از اهمیت و البته جذابیت خاصی برخوردارند در این کتاب
مورد بررسی قرار گرفتهاند. «کلام و جامعه» کتابی به غایت تحقیقی و دانشگاهی است که
از این حیث برای غیرمحققان، مطالعه آن چندان ساده نخواهد بود.
اما در عین حال مخاطب نسبتاً عام این اثر نیز میتواند
با پارهای مسائل کلامی- الهیاتی- فقهی از طریق منبعی دقیق و علمی آشنایی خوبی پیدا
کند هر چند در پارهای از مباحث فنی به دشواریهایی بیفتد. «کلام و جامعه»
مجموعهای است در ۶ مجلد که به مباحث
کلامی مسلمانان در سدههای دوم و سوم میپردازد. جلد نخست آن بیش از دو سال
پیش منتشر شد و اکنون دومین جلد آن نیز در آستانه انتشار قرار دارد. این مجموعه
حاصل تحقیقات ۱۲ ساله پروفسور یوزف فان اس، اسلامشناس آلمانی و استاد
بازنشسته دانشگاه توبینگن است. جلد اول این
مجموعه با ترجمه فرزین بانکی و احمدعلی حیدری از زبان آلمانی به فارسی برگردانده و
با ویراست علمی دکتر سیدمحمدرضا بهشتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران توسط انتشارات
دانشگاه ادیان و مذاهب به چاپ رسیده است.