مهدی صیافی: در ابتدای این نشست که 13 بهمن در شهر کتاب مرکزی برگزار شد، شهرام اقبالزاده از فعالان عرصه ادبیات کودک به عنوان مجری گفت: «این دومین جلسه ادبیات کودک در شهر کتاب، پیرامون مفهوم دوران کودکی و ادبیات کودک است. بحثی که از منظر ادبیات کودک بنیادی است. اینکه کودک و کودکی در طول تاریخ چه مفهومی داشته و دچار چه تحولاتی شده. به عنوان یک مفهوم باید تأکید کرد که ادبیات کودک و چگونگی پیدایش آن بدون درک مفهوم کودکی میسر نیست.»
دوران کودکی؛ از باستان تا مشروطه
سپس حمیدرضا شاهآبادی مدیر انتشارات کانون فکری کودکان و نوجوانان با اشاره به کلیاتی پیرامون تحول مفهوم دوران کودکی و چگونگی پیدایش آن اظهار داشت: «دوران کودکی یک پدیده نیست که در بیرون وجود داشته باشد و ما بتوانیم تعریفش کنیم. در واقع یک مفهوم ذهنی است. با توجه به ویژگیهای ذهنی که داریم این مفهوم شکل میگیرد. لاجرم مفهوم متغییری هم خواهد داشت. یعنی تعریفی که بنده از یک کودک و از مفهوم دوران کودکی دارم با تعریفی که دیگران دارند میتواند متفاوت باشد».
وی با اشاره به تحولات تاریخی که در مورد مفهوم دوران کودکی وجود داشته، به دوران باستان پرداخت و افزود: «در دوران باستان، مفهومی به عنوان دوران کودکی نداشتهایم. بارها شده که باستان شناسان اشیایی را کشف کردهاند که گمان بردهاند اسباب بازی هستند، اما در دنیای باستانشناسی ثابت شده که هیچ اسباب بازی در آن دوران وجود نداشته است. آنچه را امروز به نظر ما اسباب بازی میآید در گذشته میتوانسته یک شئ جدی برای یک رفتار جدی باشد».
شاهآبادی در ادامه تصریح کرد: «بر این مبنا، با تکیه بر اظهاراتی که کارشناسان این حوزه داشتهاند میتوانیم به صراحت بگوییم، دوران کودکی و مفهوم کودک در دوران باستان وجود نداشته است.»
او به عنوان نمونه از تمدن اسپارت یاد کرد و گفت: «در تمدنی مانند تمدن اسپارت که ذات جنگجویی داشتند، کودکان نیز جنگجویان آینده بودند. آنها معتقد بودند که اگر کودکان قرار است سرباز بشوند باید از ابتدا تعلیم و تربیت ببینند، انتخاب بشوند و آموزش داده شوند.»
شاهآبادی سپس به قرون وسطی اشاره کرد و گفت: «در آن دوران نیز کودکان از حوزه توجه اجتماعی دور بوده و کودکان، بزرگسالان رشد نیافته محسوب میشدند.»
وی بزرگترین حادثهای را که موجب تغییر نگاه به کودک شد، اختراع چاپ دانست و گفت: «با اختراع دستگاه چاپ و بالا رفتن شمارگان کتاب، حجم اطلاعات نیز رو به افزایش گذاشت. از این زمان تفاوت بین باسواد و بیسواد محسوس بود. حالا بچهای که توانایی گفت و شنود پیدا میکرد دیگر نمیتوانست همسنگ بزرگسالان باشد. چون آنها چیزهایی میدانستند که کودکان از آن بیبهره بودند».
شاه آبادی در ادامه با تأکید بر این مسئله که رنسانس تحولات متنوعی را در اروپا ایجاد کرد و مفهوم کودکی را نیز دستخوش تغییراتی کرد گفت: «اگر بگوییم با کتاب «مبانی تربیت» جان لاک در 1693، موضوع کودکی کاملاً مدون و به رسمیت شناخته شد، تولد ادبیات کودک هم در سال 1744 توسط جان نیوبری ناشر و نویسنده انگلیسی بود.»
وی در انتهای سخنانش با اذعان به اینکه تغییرات شکل گرفته نسبت به دوران کودکی در ایران، همزمان با مشروطه بوده است گفت: «در سال 1324 قمری، کتاب «سرگذشت یتیمان» از میرزا اسماعیل خان آصف الوزرا تبریزی منتشر شد و این کتاب یک رمان برای نوجوانان است. میرزا تقی خان کاشانی برای اولین بار تأسیس دارالامان یا کودکستان را پیشنهاد میدهد و در مقالهای به نقد نظام تعلیم و تربیت میپردازد.»
مدرنیته و دوران کودکی
دومین سخنران این جلسه علیرضا کرمانی بود. او که در سال84 کتابی باعنوان «جامعهشناسی دوران کودکی» توسط نشر ثالث به چاپ رسانده است به بحث درباره مدنیته و دوران کودکی پرداخت.
کرمانی با طرح این پرسش که چرا در شرایط ما قبل مدرنیته دوران کودکی دیده نمیشود اظهار داشت: «باید بگوییم چون گفتمان حاکم اجازه طرح چنین سؤال را نمیداد. جواب ما در ساختار اجتماعی اقتصادی ما قبل مدرن است. این ساختار در بعد اجتماعی مبتنی بر خانواده گسترده است، اگر دو وجه مهم ساختارهای اجتماعی را در نظر بگیریم یکی بعد اجتماعی و دیگر بعد اقتصادی آن است.»
وی افزود: «بعد اجتماعی مبتنی بر خانواده گسترده است و در بعد اقتصادی مبتنی بر هم مکانی محل کار و خانواده است. این دو ویژگی به صورتی است که در شرایط ما قبل مدرن، اجازه رؤیت کودکی را نمیدهد.»
او در ادامه به شرایط مدرنیته و ظهور دوران کودکی پرداخت و افزود: «ساختار اجتماعی اقتصادی جامعه در دوران مدرنیته دچار تحولاتی شده بود که در این دوره، کودک از قسمت تاریک جامعه خارج شد. نظام خانواده گسترده در دوران مدرن دیگر جایگاهی ندارد و مبتنی بر نظام خانواده هستهای است و این نظام یعنی پدر و مادر و فرزندان. پس دیگر جایی برای پدربزرگ و مادر بزرگ و دیگر نزدیکان وجود ندارد.»
وی همچنین افزود: «در اینجاست که سازوکارهای اجتماعی دست به کار میشوند و نهاد کودکی را به وجود میآورند و نهادی به صورت واسطه با نام آموزش و پرورش برای جامعه پذیری کودکان وارد عمل میشود و ادبیات کودک در این ساختار اجتماعی است که ظهور پیدا میکند.»
تصور اسطورهای
آخرین سخنران این جلسه، مهدی یوسفی بود. وی به طرح نظرات خود پرداخت و اظهار داشت: «موضع من با آقای کرمانی تفاوتهایی دارد. یعنی من تصور نمیکنم که تحولاتی بیرون از گفتمان اتفاق افتاده و آنها باعث شدهاند که کودکی به وجود بیاید.»
یوسفی ادامه داد: «به هیچ معنی نمیشود گفت تحولات اقتصادی، پیش زمینه به وجود آمدن مفهوم کودکی بودند. تصورم این است که کودکی هیچ ارتباطی با اتفاقات بیرونی ندارد و این گونه نیست که یک رابطه علی باشد و در آن متغییر مستقل و متغییر وابسته باشد. ما دو متغییر همزمان داریم که اساساً دارند به همدیگر معنی میدهند.»
وی با اشاره به مفهوم موجود از کودکی در ذهنیت ما، آن را جدا از مفهوم انسان دانست و گفت: «این موضوع ریشه در گذشته تاریخی ما دارد و تصوری که از کودک وجود داشت. تصور موجود از کودکی، نشانگر آغاز زندگی نیست. یک تصور چرخهای و اسطورهای است.»
یوسفی در پایان گفت: «ما همیشه تصور کنیم ادبیات کودکان حوزهای کاملاً جدا از ادبیات بزرگسال است. آنچه باعث میشود ادبیات کودک دچار تحول شود، نگاه ما به کودک و تصور ما از دوران کودکی است.»
منبع: خبرآنلاین