متعهد و واقع‌گرا

اعتماد: آصف بیات (متولد ۱۳۳۳ خورشیدی) در میان پژوهشگران تاریخ و سیاست معاصر ایران چهره‌ای متمایز و مهم است. او در یکی از مهاجرنشین‌های غرب تهران در خانواده آذربایجانی به دنیا آمد و جوانی‌اش را در فضای انقلابی دانشگاه تهران و حسینیه ارشاد زیست. خاستگاه طبقاتی و علایق فرهنگی او را به دیدگاه‌های چپ متمایل کرد. بیات پس از اخذ مدرک کارشناسی در رشته علوم سیاسی در تهران، به دانشگاه کنت بریتانیا رفت و دکترای خود را در سال ۱۹۸۴ با نگارش پایان‌نامه‌ای با موضوع «کارگران و انقلاب ایران» (در سال ۱۹۸۷ منتشر شد) اخذ کرد. بیات سپس تا سال ۱۹۸۵ دوره پسادکترا را در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه کالیفرنیا در برکلی گذراند و از سال ۱۹۸۶ به مدت ۱۷ سال به تدریس جامعه‌شناسی در دانشگاه امریکایی قاهره پرداخت، درحالی‌که همزمان موقعیت خود را در دانشگاه کالیفرنیا حفظ کرد و در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۱ به همکاری با کالج سنت آنتونی دانشگاه آکسفورد پرداخت. او بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ استاد جامعه‌شناسی و مطالعات خاورمیانه و صاحب کرسی جامعه و فرهنگ خاورمیانه جدید در دانشگاه لایدن هلند بود و از سال ۲۰۱۰ تاکنون به عنوان استاد جامعه‌شناسی و مطالعات خاورمیانه دانشگاه ایلینویز امریکا مشغول به کار است.  اما آنچه آصف بیات را در میان پژوهشگران تاریخ و سیاست معاصر ایران متمایز می‌کند، نه فقط موضوعاتی است که بر می‌گزیند، بلکه نگاه متفاوت او به آنهاست. بیات از همان سال‌های آغازین فعالیت خود، به حاشیه‌ها و طبقات فرودست و اقشار کم‌صداتر جامعه پرداخته و همواره آنها را مورد توجه قرار داده است. «سیاست‌های خیابانی» (۱۹۹۷)، یکی از معروف‌ترین آثار اوست که در آن به تحرکات و کوشش‌های تهیدستان ایران معاصر، قبل و بعد از انقلاب ۱۳۵۷ پرداخته. تجربه زیسته بیات در میان این گروه‌ها، موجب شده که نگاهی عینی و انضمامی نسبت به این اقشار داشته باشد و با دیدی واقع‌بینانه کنش آنها را ارزیابی کند. او در رساله‌اش «کارگران و انقلاب در ایران» نیز به‌رغم حفظ تعهد خود به آرمان‌های عدالتخواهانه، نشان می‌دهد که چرا طبقه کارگر در ایران با وجود تلاش‌های روشنفکران و گروه‌های چپ‌گرا، توان تشکل‌یابی موفق نداشته و به‌رغم موفقیت‌های مقطعی و کوتاه، نتوانسته احزاب و نهادهای مستقل و قدرتمندی تشکیل دهد.  بیات در دهه‌های بعد هم نسبت به تحولات سیاسی و اجتماعی در خاورمیانه بی‌تفاوت نماند و به جای روی آوردن به مباحث نظری و انتزاعی، به مطالعه و تحقیق در واقعیت جاری آنچه میان طبقات و گروه‌های اجتماعی در جوامع مسلمان خاورمیانه پرداخته است. او از نزدیک تحولات و تحرکات گروه‌های اجتماعی در این کشورها را دنبال کرده و آثار مهمی پدید آورده است: «تکوین اسلام دموکراتیک: جنبش‌های اجتماعی و چرخش پسااسلامی» (۲۰۰۷)، «جوان و مسلمان بودن» (۲۰۱۰)، «زندگی به مثابه سیاست» (۲۰۱۳)، «پسااسلام‌گرایی» (۲۰۱۳) و «انقلاب بدون انقلابیون: معنا دادن به بهار عربی» (۲۰۱۷). بیات در این آثار نشان می‌دهد که اسیر نظریه‌ها نیست و هر جا که واقعیت ایجاب کند، به مفهوم‌پردازی و خلق مفاهیم جدید برای توضیح واقعیت‌های عینی می‌پردازد. اصطلاح «طبقه متوسط فرودست» (middle class poor) یکی از این اصطلاحات است که او اخیرا برای تحلیل اعتراضات و نارضایتی‌ها در ایران به کار برده و در توضیح آن می‌گوید: «اعضای این طبقه اغلب تحصیلکرده و حتی دارای مدارک دانشگاهی هستند. اغلب می‌دانند در دنیا چه خبر است، از تکنولوژی شبکه‌های اجتماعی و استفاده از آنها خوب آگاهی دارند و به‌خصوص آنها علایق و آرزوهای طبقه متوسطی دارند. دراین‌حال همین افراد از حیث اقتصادی به بخشی از تهیدستان شهری پیوسته‌اند. بسیاری از این افراد بیکارند یا در کارهای کم‌درآمد و بی‌ثبات مشغولند که عموما ارتباطی با تخصص و تحصیلات‌شان ندارد. بسیاری از این افراد به علت درآمد پایین تن به زندگی در مناطق فقیرنشین و محلات حاشیه شهر دادند. اغلب این افراد می‌دانند که چه چیزهای خوبی در کشورشان وجود دارد (مانند سرپناه خوب، اتومبیل شخصی، توانایی تشکیل خانواده، مسافرت و رفتن به رستوران و...) بااین‌حال می‌دانند که از این فرصت‌های زندگی محروم هستند. ازاین‌رو این افراد حامل نوعی خشم اخلاقی هستند و به‌شدت احساس مظلومیت و بی‌عدالتی می‌کنند.» (گفت‌وگو با روزنامه شرق، ۲۵ آبان ۱۴۰۰).  بیات پیش‌تر نیز در توضیح تحولات خاورمیانه مفهوم «پسااسلام گرایی» (Post-Islamism) را به کار برده بود. جسارت این پژوهشگر در خلق مفاهیم نو با معنای مشخص و معین در کنار تعهد او به واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی روز و پرهیز از نظریه‌پردازی‌های خیالی، او را در میان سایرین متمایز و برجسته می‌سازد.