عاشورا و هویت ملی

اعتماد: امروز اول ماه محرم و آغاز دهه‌ای است که به واقعه تاریخ‌ساز عاشورا ختم می‌شود. این حادثه، تاثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر ملی ایران گذاشته است. از این منظر شاید بتوان آن را با واقعه تصلیب مسیح(ع) و تاثیر عمیقی که بر عرصه‌های مختلف هنر اروپایی و جهان مسیحی گذاشته است مقایسه کرد. بخش بزرگی از میراث هنری غرب معطوف به زنده نگه داشتن این واقعه و پرداختن به متن و حاشیه آن شده است. در هنرهای مختلف اعم از موسیقی، نقاشی، نمایش و مجسمه‌سازی طی قرن‌ها، هنرمندان مسیحی در این موضوع آثار باشکوهی خلق کرده‌اند که امروز جزیی از میراث فرهنگی و هنری بشر تلقی می‌شوند. 
واقعه عاشورا را از این منظر و تاثیر آن بر فرهنگ ملی ایران می‌توان مورد توجه قرار داد. بنا بر نظر بعضی از محققان هنر تعزیه -به بیانی دقیق‌تر شبیه‌خوانی- پیشینه‌ای قدیمی در سنت ایرانی دارد، اما با رسمیت یافتن مذهب شیعی در ایران و پاگرفتن سنت برپایی عزاداری برای حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام، این شبیه‌خوانی و تعزیه تبدیل به هنری جریان‌ساز شد و تاثیر عمیقی بر نقاشی و موسیقی و حتی معماری ایرانی گذاشت. شبیه‌خوانی یا همان تعزیه، هنری مردمی و خودجوش است و در تعامل بین آفرینندگان - روایت‌کنندگان اثر و تماشاگران پدید می‌آید. «چنانچه تعزیه را به عنوان هنری بومی و ایرانی بپذیریم، این موضوع را نیز باید قبول کنیم که تعزیه در طول حیات خویش نه تنها به واسطه اعتقادات مذهبی مردم شکل گرفته، بلکه به دلیل شرکت مردم در انجام این آیین، استمرار پیدا کرده است؛ زیرا در زمان و مکانی که مراسم شبیه‌خوانی برپا می‌شود، مردم نه تنها تماشاگر بلکه شرکت‌کننده در صحنه‌های این نمایش هستند و هنرمنداِن اجراکننده نیز با پشتوانه‌ای عظیم از اعتقاد و باور به ایفای نقش می‌پردازند. بدین‌ترتیب هم تماشاگر و هم شبیه‌خوان از عناصر اصلی هنر تعزیه هستند. در بسیاری از شهرها و روستاها مکانی خاص برای برپایی این نمایش مذهبی نیز وجود داشته است؛ مکانی که در طول زمان شکل گرفت و با نام تکیه و حسینیه شناخته می‌شود.» (۱) 
تاثیر شبیه‌خوانی و سنت‌های دیگر عاشورایی در برپایی نوع خاصی از بناها قابل توجه است. تکیه‌ها و حسینیه‌ها از جمله این بناها هستند که به ویژه از دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به بعد با در نظر گرفتن کاربری خاص آنها ساخته شده‌اند. تکیه ویران‌شده دولت، از جمله این بناهاست که متاسفانه در دوره نوسازی پهلوی به پتک جهل و نادانی تخریب شد و امروز جز نامی بر گذری در حوالی کاخ گلستان و بازار تهران چیزی از آن باقی نمانده است. از جمله حسینیه‌ها و تکایای زیبا که خوشبختانه هنوز برپاست، حسینیه سادات اخوی تهران، خانه‌ای قدیمی است که کاربری حسینیه پیدا کرده و از دوره قاجار تا به امروز کم و بیش با همان شکل و شیوه به زندگی خود ادامه می‌دهد. حیاط مرکزی این بنا که گرداگردش اتاق‌هایی به سبک معماری قدیم ایران ساخته شده است - با چادری منقش پوشیده می‌شود. بسیاری از تکایا و حسینیه‌های قدیمی در ایران چنین هستند. سقف تکیه دولت نیز در ایام عزاداری با پوششی عظیم برقرار می‌شده است.
تعزیه، در حفظ و اعتلای ردیف آوازی موسیقی ایرانی هم نقش بسیار مهمی ایفا کرده و در دوره‌ای بزرگ‌ترین راویان و مربیان آواز ایرانی، شبیه‌خوان‌ها بوده‌اند. خوانندگان بزرگی چون قمر و بنان، در دوره‌هایی به آموختن ردیف و فن آواز ایرانی از استادان شبیه‌خوان پرداخته‌اند. 
در زمینه نقاشی و هنرهای تجسمی هم ترسیم پرده‌های واقعه عاشورا و نقل جزییات آن واقعه، سنت خاصی را در نقاشی ایرانی پایه‌گذاری کرد که تا امروز برقرار است.
رسمیت مذهب تشیع در ایران، سبب اتحاد ملی و یکپارچگی و موجب قوام و دوام تا به امروز شده و سنت‌های عاشورایی و عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام، تبدیل به عنصری برای همدلی و الفت بین آحاد ملت شده است. به‌جا آوردن این سنت نزد مردم چنان گرامی و محترم و لازم شد که به مثابه امری هویتی و شناسنامه‌ای، وارد فرهنگ ایران شد. در همین موضوع، در طول یک ماه عزاداری، تمامی ایرانیان، اعم از شیعه و سنی و حتی مسیحی و زرتشتی به احترام واقعه عاشورا و شهدای آن و به یاد آن حماسه، در برگزاری مراسم و بزرگداشت یاد و خاطره آن همت می‌کردند. تکیه‌های متعدد متعلق به غیرشیعیان در شهرهایی که هموطنان غیرشیعه و غیرمسلمان در آن ساکن بودند تشکل می‌شد و همچنان می‌شود. 
فراتر از نقش تاریخی و عمیق عاشورا در زنده نگه داشتن و بالیدن هنرهای ملی، نقش این واقعه و بزرگداشت آن در حفظ تمامیت ارضی و اتحاد ملی شایان توجه و بازخوانی عمیق و دقیق است. 
۱- پیوند آیین تعزیه (شبیه‌خوانی) با عناصر کالبدی در حسینیه شوکتیه بیرجند - مفید شاطری، راضیه آرزومندان/مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان