پنج شنبه، ۶ اردیبهشت ۱۴۰۳
روزبه رحیمی:
حیرت مکن!
اینکه می‌بینی
ـ روایتی تازه بر لوح کهن ـ
حکایت دروغین عشقی امروزی نیست
«منوچهر آتشی»
کتاب حاضر در واقع نسخه‌ی تکمیل شده‌ی پایان‌نامه‌ی فرزاد کریمی در مقطع کار‌شناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی است که با عنوان «بررسی سیر تطور روایت در شعر نو ایران، با تأکید بر روایت‌شناسی نشانه‌ها، از آغاز تا سال ۱۳۵۷»، در سال ۱۳۸۸، در دانشگاه تربیت مدرس دفاع شد.
کریمی در پیشگفتاری که بر این کتاب نوشته است، شکل‌گیری موضوع این پژوهش را به دلیل نیازی که برای نقد ادبی دانشگاهی ایران، از دیدگاهی علمی، و در عین حال حفظ ملاک‌های غیر دانشگاهی حس می‌شد عنوان کرده. از دیدگاه او برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، در ایران فاصله‌ی زیادی میان مراکز آکادمیک و نویسندگان و شاعران وجود دارد که از وجود گونه‌ای تقسیم وظیفه‌ی نانوشته خبر می‌دهند که تولید ادبی را به بیرون دانشگاه و نقد ادبی را به دانشگاه منحصر کرده است.
«یک بررسی اجمالی نشان خواهد داد که دانشکده‌های ادبیات کشور ما هیچ نویسنده و شاعری به جامعه تحویل نداده‌اند.... آن‌چه از پایان‌نامه و رساله در زمینه‌های ادبی در دانشگاه‌ها تولید می‌شود، به بایگانی کتابخانه‌ها سپرده می‌شود و آن‌چه از مقاله تولید می‌شود، پس از چاپ در نشریات علمی-پژوهشی یا نشریاتی از این دست، به همان سرنوشت مبتلا می‌شود. هیچ شاعر و نویسنده‌ای این مقاله‌ها را نمی‌خواند و اگر هم بخواندبرای آشنایی اجمالی با نحوه کار ایشان است و نه برای تأثیرپذیری و بهره‌مندی علمی.» (ص ۱۵)
او با برشمردن عوامل مختلفی بیان می‌کند که تا کنون نوشتارهای دانشگاهی و غیردانشگاهی و خیل عظیم فارغ التحصیلان دانشکده‌های ادبیات، نتوانستند یک نظریه‌ی بومی ادبی تولید کنند و در نتیجه کتاب‌های نظری در باب مسائل ادبی، صرفاً شرح و بسطی از نظریات وارداتی هستند.
فرزاد کریمی در این کتاب تلاش کرده با تلفیق نظریات عمومی درباره‌ی زبان‌شناسی، نشانه‌شناسی و روایت‌شناسی، شیوه‌ای از مبانی تحلیل روایی که مناسب تحلیل روایت‌شناسانه‌ی ادبیات معاصر ایران است به دست آورد.
این کتاب از دو بخش اصلی «تحلیل نظری» و «نقد عملی» تشکیل شده است و هر بخش نیز به چند فصل تقسیم می‌شود.
بخش اول این کتاب مشتمل بر پنج فصل است که به ترتیب با این عناوین مشخص شده‌اند:
فصل یکم: تحلیل عملکرد روایی نشانه‌ها
فصل دوم: تحلیل نقش رمزگان در روایتمندی متن
فصل سوم: کارکرد‌شناسی روایی زبان، در متن شعری
فصل چهارم: زبان‌شناسی تصویر در شعر نو ایران
فصل پنجم: زبان‌شناسی شخصیت‌پردازی و نقش آن در تحلیل روایی متن
از موضوعاتی که در این پنج فصل مورد بحث قرار می‌گیرد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مراتب دلالت نشانه‌شناختی، انواع دلالت، روایت‌شناسی نشانه‌ها، ادبیات نمایشی در روایات شعری، رمزگان و انواع آن، کارکردهای زبان، فاصله گذاری، تصویر‌پردازی در مقابل روی آورد دلالتی، نقش تصویر نمادی در ساخت روایی و...
آن‌چه در بخش دوم کتاب آمده است، روش‌های عملی برای استفاده از تحلیل نشانه‌شناختی متن در نقد روایی است؛ نقد روایی‌ای که با هدف روشن ساختن ساختارهای سبکی اثر انجام می‌شود.
این بخش از چهار فصل تشکیل شده است که بدین ترتیب تنظیم شده‌اند:
فصل یکم: روایت‌شناسی اشعار نیما یوشیج
فصل دوم: سبک‌شناسی روایت در شعر اخوان ثالث
فصل سوم: بررسی انتقادی شعر حجم
فصل چهارم: تحلیل روایت در شعر احمد شاملو
نویسنده در فصل اول این بخش به چگونگی عملکرد روایت و تحلیل نشانه‌شناختی آن در شعرهای «افسانه» و «ققنوس» نیما یوشیج می‌پردازد. از دیدگاه او سیری را که ادبیات داستانی ایران از سال ۱۳۰۰ با «یکی بود یکی نبود» جمالزاده و با تلاش کسانی چون بزرگ علوی، تا بوف کور هدایت در ۱۳۱۵ طی کرد، در شعر نو، نیما یک‌تنه از افسانه (۱۳۰۱) به ققنوس (۱۳۱۶) رساند.
فصل دوم و سوم این بخش به ترتیب اختصاص دارد به سبک‌شناسی روایت در شعر «اندوه» اخوان ثالث و نقش نماد‌پردازی در ساخت روایی اشعار او و بررسی انتقادی شعر «سکوت دسته گلی بود» یدالله رویایی. کریمی معتقد است اشعار رویایی بر مبنای روایتی در لایه‌های زیرین متن شکل می‌گیرند و قصه‌گویی هدف اصلی وی در شاعری نیست.
در فصل پنجم نویسنده به بررسی روایت در شعر «فراقی» احمد شاملو می‌پردازد. از دیدگاه کریمی با توجه به اینکه بیشترین حجم نقد و بررسی شعر ایران اختصاص به اشعار شاملو دارد اما نوع روایت‌پردازی در شعر شاملو تاکنون به طور مستقل و براساس مبانی نظری تحلیل نشده است و عمده‌ی بحث‌هایی که درباره‌ی روایت در شعر شاملو به طور پراکنده صورت گرفته، ناظر به بررسی قصه‌ها و چگونگی داستان‌پردازی وی در شعرهایی از اوست که آشکارا صبغه‌ی روایی دارند.
نویسنده در قسمتی از پیشگفتار خود آورده است: «این انتقاد، البته خود محکی است بر میزان نقد و اصلاح‌پذیری کسانی که احیاناً مطالب آن را تعریضی به خود می‌انگارند. هدف از این نوشتار، محکوم کردن کسی یا گروهی نیست. هدف، بی‌هیچ تردیدی ارائه‌ی اندیشه‌هایی است که تصور می‌شود می‌تواند راه‌گشا و اصلاح‌گر بسیاری جزم‌گرایی‌ها و عادت‌ها در محیط دانشگاهی کشور باشد و تعریفی از ادبیات که همواره آن را معطوف به گذشته می‌داند.» (ص ۱۸)
در انتهای کتاب، همان‌گونه که از یک اثر پژوهشی خوب و استاندارد انتظار می‌رود، به ترتیب کتاب‌نامه، شامل ۱۵۵ عنوان کتاب ترجمه شده، نمایه‌ی اصطلاحات، نمایه‌ی نام‌ها، واژه‌نامه فارسی ـ انگلیسی آورده شده است. آوردن این ضمائم در انتهای کتاب‌ها هرچند باید امری عادی باشد، اما جای خالی آن در میان بسیاری از کتاب‌ها که عنوان پژوهش را هم با خود یدک می‌کشند، باعث شده است تا دقت و وسواس نویسنده در این زمینه قابل توجه باشد.
*روایتی تازه بر لوحی کهن (تحلیل روایت در شعر نو ایران)، فرزاد کریمی، چاپ اول ،۱۳۹۲، انتشارات قطره،۱۵۰۰۰ تومان.
برای خرید این کتاب به فروشگاه اینترنتی شهر کتاب مراجعه کنید.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
