چهارشنبه، ۵ اردیبهشت ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: اگر قرار بر این است که «پرسش‌ها» ما را به انتخاب اثری برای خواندن و مراجعه رهنمون کند، چه پرسش‌هایی می‌تواند باعث انتخاب کتاب «فیلون اسکندرانی، مؤسس فلسفه‌ی دینی» شود؟ اولین سؤالی که نویسنده در مقدمه‌ی کتابش به نوعی به آن پاسخ داده، همین سئوال است.
«به طور کلی این پژوهش بر آن است تا با استناد به رساله‌های فیلون و شارحان به‌نام او پاسخ‌هایی درخور برای این پرسش‌ها فراهم آورد:
ـ فیلون چه جایگاهی در میان متفکران دارد؟
ـ آیا خود فیلون از یک یا چند مسئله به منزله‌ی دغدغه‌ی اصلی خود ذکری به میان آورده است؟
ـ شارحان و مفسران فیلون چه مسئله‌ای را مسئله‌ی اصلی فیلون دانسته‌اند؟
ـ نظریه‌ی لوگوس چه جایگاهی در تفکر فیلون دارد؟
ـ چه مشکلاتی فیلون را ملزم به فرض واسطه‌ها یا لوگوس کرد؟
ـ اعتقاد به لوگوس کدام‌یک از مشکلات مابعدالطبیعی، معرفت شناسی و اخلاقی را حل می‌کند؟
ـ لوگوس چه رابطه‌ی وجودی‌ای با خدا، جهان و انسان دارد؟
ـ فیلون با طرح نظریه‌ی لوگوس تا چه اندازه بر مشکلات مورد نظر چیره شد؟
ـ آیا بدون اعتقاد به لوگوس می‌توان بر مشکلاتی که فیلون با آن‌ها دست به گریبان بوده است فایق آمد؟ راه حل‌ها یا نظریات جایگزین از چه قرارند؟» (ص ۲۴)
نویسنده‌ی کتاب، رضا گندمی نصرآبادی، دکترای فلسفه از دانشگاه تهران و در سمت استادیار در همان دانشگاه و نیز در قم، کاشان، دانشگاه ادیان و مذاهب و مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی سابقه‌ی تدریس دارد. از موضوعات تألیفی و ترجمه‌های گندمی نصرآبادی می‌توان دریافت که دلبستگی عمده‌ی او حول مفاهیم الهیات و تاریخ و فلسفه‌ی تطبیقی ادیان بزرگ مثل اسلام و مسیحیت و یهودیت شکل گرفته و دست به تألیف و ترجمه‌ی کتاب‌هایی مانند: «معمای جدید استقراء» و «رویکردهای مختلف به پلورالیزم دینی» اثر گلین ریچاردز و نیز مقالاتی در همین باب زده است. اما گندمی نصرآبادی قبل از تألیف کتاب مورد بحث ما که در سال ۱۳۹۲ منتشر شد، با انتشار چند مقاله به استقبال فیلون رفته بود که با عنوان‌های «تأثیر فیلون بر عهد جدید»، «نسبت عقل و وحی در فیلون» و «بررسی آثار فیلون» در مجلات مختلف انتشار یافتند.
کتاب با ساختاری منظم و آکادمیک با بخش‌بندی‌های اصولی و کلاسیک ابتدا با زندگی‌نامه و معرفی آثار فیلون شروع می‌شود و سپس به جایگاه او در فلسفه و ادیان ابراهیمی می‌پردازد و همانطور که از عنوان کتاب بر می‌آید، گندمی نصرآبادی فیلون یهودی را در قامت مؤسس فلسفه‌ی دینی دیده است و به تأثیر او در الهیات و فلسفه‌ی یهودی، مسیحی و اسلامی اشاره‌های بسیاری دارد. وی در فصل سوم به سراغ مسئله‌ی محوری‌ای، لوگوس، که در آثار فیلون یافته می‌رود و با آوردن سابقه‌ی این مفهوم در فلسفه و نیز با مقایسه‌ی لوگوس با «کلمه» در مسیحیت و نیز با «وهومنه» در آیین زرتشت به تفصیل تفاوت‌ها و شباهت‌ها را بررسی کرده است.
از دیگر مباحث مهمی که ظاهراً سرمنشأ آن در فیلون دیده شده، نسبت عقل و وحی یا فلسفه و دین است. مسئله‌ای که تا قبل از آن نزد اهل فلسفه و دین مطرح نبوده یا در اشکال بسیار حاشیه‌ای و ابتدایی بیان می‌شده است. در ادامه به ابتکارات فیلون در مسئله‌ی خداشناسی مانند الهیات سلبی و انواع جدیدی از روش‌های اثبات خدا پرداخته می‌شود. نویسنده مباحث انسان‌شناسی، کیهان‌شناسی و نیز نظریه‌های اخلاقی و اندیشه‌های سیاسی فیلون را نیز استخراج کرده و مورد نقد و بررسی قرار داده است.
کتاب فیلون اسکندرانی، مؤسس فلسفه‌ی دینی اگرچه به همت رضا گندمی نصرآبادی به صورت بسیار منظم و شسته رفته‌ای دید نسبتاً جامعی از فیلون و آثارش به خواننده هدیه می‌کند، اما نباید اینگونه القا شود که در واقع آثار فیلون نیز به همین روشنی و یکدستی وجود داشته‌اند. علاوه بر صافی تاریخ که خودمختارانه آثار هر اندیشمندی را دستچین کرده و به نسل‌های بعدی تحویل می‌دهد و مابقی را در خود پنهان یا نابود می‌کند، و گذشته از افق ذهنی مورخان و مفسران و شارحان در طول زمان که از فیلون گاهی برداشت‌های متضادی به هم رسانده‌اند و نویسنده نیز نمونه‌هایی از آن‌ها را بر شمرده است، خود فیلون در دوره‌های مختلف زندگی و در نوشته‌های گوناگونش ایده‌های متفاوت و متناقضی را ثبت کرده که نقش اصلی را در سردرگمی شارحان آثارش برای یافتن یک رشته‌ی منسجم، محکم و مشترک در تمام نوشته‌های به جای مانده از او بازی کرده است. و درست همین جاست که باید به دنبال چیزی بود که پژوهش گندمی نصرآبادی را از باقی کارها در این زمینه متفاوت می‌کند و آن استخراج محوریت مفهوم «لوگوس» در آثار فیلون است که می‌تواند پایه‌ای نسبتاً محکم برای بالا رفتن از نردبان تفسیری یکپارچه‌تر از کلیت آثار فیلون یهودی یا فیلون اسکندرانی به حساب آید.
گفتنی است که رضا گندمی نصرآبادی ترجمه‌ی کتاب بسیار مهم «تاریخ فلسفه مسیحی در قرون وسطی» اثر اتیل ژیلسون و «واق‍ع‍ی‍ت، اف‍س‍ان‍ه و پ‍ی‍ش‌ب‍ی‍ن‍ی» اثر ن‍ل‍س گ‍ودم‍ن را نیز در کارنامه‌ی خود دارد.
* فیلون اسکندرانی مؤسس فلسفه‌ی دینی، رضا گندمی نصرآبادی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت) و دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۲، ۱۲۵۰۰ تومان.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
