رویای الکترونیکی از امکان تا عدم

فرهیختگان: این روزها ظهور و بروز یکی از ارکان دنیای پیشرفته در حوزه کتاب تبدیل صفحه‌های آن به صفر و یک‌های فضای الکترونیکی است. الکترونیکی شدن کتاب‌ها و کتابخانه‌ها چندین سال است که وارد مرحله پیشرفته‌ای شده است و شرکت‌های بزرگ در دنیا به پشتیبانی از این تغییرات می‌پردازند. اگر نخواهیم بحث اهمیت کاغذ و درخت و... را پیش بکشیم، اهداف اصلی روی کار آمدن کتاب‌های الکترونیک در سیطره‌ای فرای این امر بوده است، از این رو نکات مثبت بسیاری را می‌توانیم برای این تغییر و البته پیشرفت نام ببرم.
اهمیت الکترونیکی شدن کتاب‌ها بسیار است، اما آیا این تغییرات در ایران نیز بازخورد و اهمیتی چونان کشورهای پیشرفته خواهد داشت؟  

  جعفریان: چرا کتاب‌ها باید الکترونیکی شوند
رسول جعفریان، محقق و پژوهشگر تاریخ ایرانی‌است. او که ریاست کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران را برعهده دارد به بهانه فرارسیدن بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی ایران، برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، در یادداشتی که در خبرآنلاین منتشر شد و به اهمیت سرعت دادن به روند الکترونیکی کردن کتاب‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید «اگر با نسخه‌های چاپی خداحافظی نکنیم، عقب خواهیم ماند.» رسول جعفریان برای این این جمله خود دلایل متعددی می‌آورد که می‌توان دلایلی را که وی فهرست می‌کند در بخش نکات مثبت این اقدام برشمرد.
۱- مهم‌ترین اتفاقی که در روند الکترونیک کردن کتاب‌ها می‌افتد امکان دسترسی راحت و همگانی به تمام آثار موجود است. این قضیه شرط عدالت در دسترسی آزاد مطالب را فراهم می‌کند. ۲- تبدیل کتاب‌های خطی، کمیاب و گران‌قیمت به نسخه‌های الکترونیکی این امکان را برای همه افراد مهیا می‌کند که بتوانند با کمترین امکانات به این آثار دسترسی داشته باشند. ۳- الکترونیک کردن کتاب‌ها به مخاطب امکان جست‌وجو در متن را می‌دهد که این تغییر کار محققان و پژوهشگران را بسیار راحت‌تر می‌کند. ۴- کاهش هزینه خرید کتاب یکی دیگر از بهترین مزیت‌های این تغییرات است، چون در نسخه‌های الکترونیکی هزینه چاپ و کاغذ از اثر تولید شده کم می‌شود، کتاب‌ها با هزینه کمتری در اختیار افراد قرار می‌گیرند. ۵- کتابدارها و کتابخانه‌دارها، -حتی از نوع کوچک آن- می‌دانند جمع‌آوری و نگهداری کتاب نیازمند فضا، وقت و هزینه است. بنابراین، این کار نه‌تنها هزینه خرید کتاب را بسیار کاهش می‌دهد؛ بلکه سبب برداشته شدن هزینه نگهداری آن از دوش شما می‌شود. ۶- دائره‌المعارف و دانشنامه‌ها همیشه جزء گران‌ترین و پرحجم‌ترین کتاب‌ها هستند که البته پرکاربردترین هم هستند. بنابراین یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که با الکترونیکی کردن آثار مکتوب می‌افتد، در دسترس قرار گرفتن اطلاعات این آثار قطور است. ۷- وقتی تمام آثار با نام مؤلف و مترجم در دسترس همه قرار گیرد و با یک جست‌وجوی کوچک متن مورد نظر را در یک کتاب یافت شود، آن وقت دیگر با کپی‌برداری، جعل و سرقت ادبی خداحافظی خواهیم کرد.

  غفاری: نبود قانون حمایت‌گر
اما آیا اعمال چنین تغییراتی در فضای کنونی ایران ممکن است مشکلاتی را به همراه داشته باشد؟ محمدحسین غفاری، مدیر انتشارات حکمت در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به ابعاد قانونی این مساله اشاره می‌کند. او معتقد است این تغییرات مبدأ دیگری داشته است که قدم به قدم پیش رفته‌اند تا به اینجا رسیده‌اند.‌ وقتی بخواهیم این مساله را در ایران بررسی کنیم با مسائل و مبانی‌ای مواجه می‌شویم که زیرساخت‌های آن در کشورهای دیگر قبل از شروع این حرکت مهیا شده است؛ اما در ایران این بستر فراهم نشده است. ما متاسفانه در ایران برای پرداختن مفصل به این کار هیچ‌گونه ساختار منظم و قدرتمندی نداریم.
غفاری معتقد است نشر الکترونیکی در کشور ما به لحاظ حقوقی با مشکل همراه است و در توضیح چرایی آن می‌گوید که به‌عنوان مثال اگر سایت، کانال یا شبکه‌ای به هر نحوی حقوق شما را ضایع کند و کتاب، اثر یا ترجمه شما را بدون اجازه نشر دهد، شما نمی‌دانید برای دفاع از حقوق خود چه پروسه‌ای را باید طی کنید. هنوز مشخص نیست در مجلس چه قوانینی برای این کار تصویب شده است.
غفاری در این باره توضیح می‌دهد تا اینجای کار قضایای حقوقی یکی از بزرگ‌ترین موانعی است که در کشورمان برای وسعت دادن نشر و صنعت کتاب‌های الکترونیکی وجود دارد، از این رو ایران نمی‌تواند پابه‌پای دیگر کشورها در این صنعت رشد کند. به اعتقاد او، نبود مبانی زیرساختی این کار در ایران رغبت بسیاری از فعالان این حوزه برای پرداختن جدی به این مقوله را از بین برده است. طبیعتاً وقتی ناشر بنابر چارچوب‌هایی که وجود دارد، نمی‌تواند از حقوق خودش دفاع و حفاظت کند، ترجیح می‌دهد وارد آن نشود.

  حسین خانی: دیجیتالی شدن اجتناب‌ناپذیر است
در ایران به صورت قانونی چند سالی است که سایت‌ها و نرم‌افزارهایی برای انتشار آثار الکترونیک شروع به فعالیت کرده‌اند. به‌عنوان نمونه می‌توان به سایت «فیدیبو» اشاره کرد که مدیریت خانه کتاب، یکی از بزرگ‌ترین مؤسسات فعال درخصوص کتاب، متولی آن شده است و تاکنون ناشران بزرگی از ایران و دیگر کشورها با این سایت همکاری کرده‌اند. حسین حسین‌خانی، مدیر نشر «آگه» که همکاری مستمر نیز با این سایت دارد در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره حقوقی که ممکن است فضای مجازی آن را نادیده بگیرد؛ می‌گوید که در همکاری با فیدیبو، تعیین شده این سایت وظیفه تعقیب شبکه، کانال یا سایت‌هایی را که بدون اجازه دست به انتشار آثار می‌زنند، به عهده بگیرد. او توضیح می‌دهد که تاکنون نیز با سایت‌ها و کانال‌های متخلف برخورد شده است و همه افرادی که در این باره مورد سرقت قرار گرفته‌اند، توانسته‌اند از حقوق خود دفاع کنند.
حسین خانی از رضایت مولفان و مترجمان نیز خبر می‌دهد و اینکه نشر الکترونیک آثار در قراردادها ذکر می‌شود. او در این باره توضیح می‌دهد که در قرارداهای نسخه‌های چاپی سهم نویسنده، مؤلف و مترجم هشت تا بیست درصد فروش است. در نسخه‌های الکترونیک این سهم به این شکل است که به علت نبود هزینه کاغذ و چاپ قیمت‌ها نصف می‌شوند و ۵۰ درصد آن به مؤلف و مترجم می‌رسد.
حسین خانی معتقد است که عصر دیجیتال پیش‌روی ماست و ورود به آن اجتناب‌ناپذیر است، از این رو قوانین مربوط به آن نیز همراه این تغییرات به وجود خواهد آمد. وی معتقد است اکنون جوانان زمان زیادی را در فضای مجازی و با لپ‌تاپ و تلفن‌های همراه سپری می‌کنند، از این رو الکترونیک شدن آثار می‌تواند تأثیر زیادی در تشویق مردم به کتابخوانی داشته باشد.

حمایتی برای صنعت نشر
یکی از نگرانی‌های موجود درباره الکترونیک شدن کتاب‌ها، از بین رفتن صنعت نشر است. غفاری در این باره می‌گوید اینکه فکر کنیم این پروسه صنعت نشر را نابود می‌کند اشتباه است؛ این یعنی سطحی‌نگری در این صنعت، چون صنعت نشر مقوله‌ای نیست که بتوان به این راحتی آن را نابود کرد. وی معتقد است این تغییرات فقط یک پروسه است که عملاً هیچ مشکلی برای صنعت نشر ندارد، به‌خصوص نشر مکتوب، چون هر یک از نشرها در کشور جایگاه خودشان را دارند.  حسین خانی معتقد است چنانچه تجربه غرب نشان داده است این کار هیچ تاثیری در صنعت نشر نداشته است و نباید نگران این جریان باشیم. تیراژ کتاب‌ها با وجود پرکار و پرفروش بودن کتاب‌های الکترونیکی همچنان ثابت است. از نظر حسین خانی تنها عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی روی فروش نرفتن کتاب‌ها تاثیرگذارند، بنابراین علت را باید در جای دیگری جست. با وجود قوانینی که منجر به دفاع از حقوق مولفان، ناشران و گسترش کاربران فضای مجازی می‌شود شاید بتوان مهم‌ترین مانع برای ورود تمام‌قد و جدی ایران به صنعت نشر الکترونیک را رقابت نکردن ناشران در این باره دانست، چنانچه حسین خانی، ناشر باسابقه این صنعت در این باره می‌گوید این رخداد امری اجتناب‌ناپذیر است و نیازی به موافقت ناشر ندارد؛ چون فضای کنونی او را ملزم به همکاری می‌کند.