بلاغت: از آتن تا مدینه

کتاب «بلاغت: از آتن تا مدینه»، نوشته‌ی داوود عمارتی مقدم، به بررسی تطبیقی فن خطابه‌ی یونان و روم باستان و بلاغت اسلامی تا قرن پنجم هجری قمری می‌پردازد.

در نوشته‌ی پشت جلد کتاب می‌خوانیم: دیدگاه غالب درباره‌ی خاستگاه بلاغت اسلامی آن است که این پدیده از دل پژوهش‌های قرآنی و نیز بررسی اشعار عربی سر برآورده است. کتاب حاضر این دیدگاه را به چالش می‌کشد، و در مقابل، ریشه‌های بلاغت را در دل فن خطابه‌ی یونان و روم باستان می‌جوید: اگرچه فن خطابه در بلاغت اسلامی سمت و سویی دیگر یافته است، خطوط کلی آن در آثار بلاغیان مسلمان قابل ردیابی است. علاوه بر این، با توجه به فقدان منبعی جامع در باب تاریخچه و اصول فن خطابه‌ی غرب به زبان فارسی، این کتاب پر کردن این خلاء را نیز به‌مثابه‌ی وظیفه‌ای ثانوی بر عهده داشته است.

مؤلف در مقدمه‌‌ آورده است: بررسی‌های متعددی که پژوهشگران، تا کنون، در باب نهضت ترجمه در اوایل عباسیان انجام داده‌اند، خلاء مهمی را بر خواننده آشکار می‌کند و آن فقدانِ ترجمه‌ی متون بلاغی یونانی و لاتین به سریانی یا عربی است. برای این فقدان می‌توان دلایل متعددی اقامه کرد. رایج‌ترین فرض این است که بگوییم از آنجا که سریانیان و مسلمانان خود پیشینه‌ی پرغنایی در شعر و سخنوری داشتند، به آرای یونانیان در این باب چندان احساس نیاز نمی‌کردند. اما، اگر جریان ترجمه و مبادلات فرهنگی را نه‌ صرفاً امری زبانی، بلکه امری مبتنی بر نیازهای فرهنگی خاص در نظر بگیریم، آنگاه این فرض محتمل خواهد بود، هرچند که بسیاری از محققانْ بلاغتِ اسلامی را، به‌طور کلی، تحت تأثیر آثار منطقی و بلاغی ارسطو می‌دانند. با این حال، همین تأثیر نیز محدود به حوزه‌های خاصی است؛ فقط آثار تنی چند از فلاسفه‌ی مسلمان مانند فارابی، ابن‌سینا و ابن‌رشد که ناگزیر در خلال بحث‌های فلسفی به مباحث بلاغت هم پرداخته‌اند و برخی آثار بلاغی با رویکرد فلسفی از آن متأثرند. اما از آنجایی که نخستین درسنامه‌های بلاغی جهان اسلام پس از آغاز نهضت ترجمه و شکوفایی آن نوشته شده است و تا پیش از آن با درسنامه‌ی مستقلی مواجه نیستیم، این فرض را که اصول بلاغت اسلامی بر پایه‌ی شعر و سخنوری اعراب شکل گرفته است، باید با احتیاط طرح کرد و همچنین شباهت‌های انکارناپذیری که میان بسیاری از اصول بلاغی جهان اسلام و غرب باستان وجود دارد، نباید باعث شود که صرف فقدان ترجمه‌ی متون بلاغی غرب باستان را به‌معنای تأثیر نپذیرفتن بلاغت اسلامی از بلاغت غرب باستان تلقی نماییم.

نویسنده در بخش‌های انتهایی مقدمه می‌نویسد: کتاب حاضر در چهار فصل تنظیم شده است. در فصل نخست به تبیین تفاوت‌های بلاغت ارسطویی با بلاغت غیر ارسطوییِ دوره‌های بعد، که در تاریخ فن خطابه به دوران هلنیستی معروف است، پرداخته شده است... در فصل دوم و سوم به تطبیق اصول رکن سوم فن خطابه، سبک، با اصول بلاغت اسلامی پرداخته شده است. پرداختن به این اصول در دو فصل مجزا بنا به دلایل خاصی بوده است و آن اینکه شماری از اصول سبکی در فن خطابه‌ی غرب باستان ذیل مقوله‌ی فضایل و رذایل سبکی مطرح می‌شود... در فصل سوم نیز به آن دسته از مباحث سبکی پرداخته‌ایم که در غرب باستان شالوده‌ی مفهوم سخنوری ایده‌آل بوده است؛ مباحثی نظیر سطوح سبکی و مسئله‌ی نظم که به بررسی نحوه‌ی چینش اجزای کلام از واج و هجا و عبارت گرفته تا مقولات نحوی می‌پردازد... یافته‌های فصول دوم و سوم به‌روشنی نشان می‌دهد که اصول بلاغی در جهان اسلام تابعی از اصول فن خطابه است. در فصل چهارم نیز نشان داده‌ایم که از  میان انواع خطابه اصول نوع منافره بیش از دیگر انواع در جهان اسلام نمود داشته است، تا آنجا که اغراضی که بلاغیان و فلاسفه‌ی مسلمان برای شعر برمی‌شمارند، بیش از هر چیز بیش از هر چیز مشابه اغراض ژانر منافرات است...

عنوان فصل‌های کتاب به‌شرح زیر است: ۱. چارچوب هلنیستی بلاغت: ملاحظات تاریخی ۲. فضایل و رذایل سبکی به‌مثابه خاستگاه علم معانی، بیان و بدیع ۳. سخنور ایده‌آل به‌مثابه خاستگاه الگوهای ایده‌آل بلاغی جهان اسلام ۴. منافرات و شعر: تأثیر ژانر منافرات در جهان اسلام.  

کتاب «بلاغت: از آتن تا مدینه»، نوشته‌ی داوود عمارتی مقدم را نشر هرمس در ۳۴۰ صفحه، با قیمت ۲۸ هزار تومان منتشر کرده است.