کتاب «شرح غزلیات سعدی» به قلم خانم دکتر فرح نیازکار و به همّت انتشارات هرمس به زودی منتشر میشود و در اختیار علاقهمندان به ادب فارسی قرار میگیرد. در آستانهی روز سعدی دربارهی این کتاب گفتوگویی با خانم دکتر نیازکار انجام دادهایم که میخوانید:
چطور شد که شرح غزلیات سعدی را بهعنوان پایاننامهی دوره دکتری خود انتخاب کردید؟ چه خلاءهایی در این حوزه احساس میکردید؟
از آن جا که سعدی از چیرهدستانی است که با رویکرد ویژه به مقولهی زبان و پیوند هنرمندانهی آن با ظرافتهای اندیشگی خویش به نبوغی شاعرانه دست یافته و حاصلش خلق آثاریست منحصر به فرد، زیبا، هوشمندانه و ماندگار؛ در حقیقت پیش از آن که به دنبال شرح غزلیات سعدی باشم، برآن بودم تا بتوانم شاخص زبان و اندیشهی سعدی را در غزل مورد بررسی و استخراج قرار دهم و البته در کنار این امر، به شرح غزلیات نیز پرداختم. شرح غزلیات سعدی اثری است در راستای شناخت و معرفی یکی از ستونهای استوار و قلههای رفیع زبان و ادب فارسی و از آن جا که تکوین، تحول و تکامل غزل فارسی در ایران با زبان غزل سعدی هویتی ماندگار یافته است؛ ناگزیر از شناخت و معرفی وی هستیم.
اگرچه آثار سعدی شیرازی اوج ادبیات فارسی و مکتب ادبی شیراز است، اما بیتردید بدانگونه که باید تاکنون به سعدی و آثار ارجمند وی پرداخته نشده است. نگاهی به پژوهشهایی که تا کنون دربارهی سعدی انجام شده و مقایسه میزان این پژوهشها با جایگاه سعدی در زبان و ادبیات فارسی و نیز تاثیرگذاری آثار وی بر ادبیات دیگر سرزمینها، ما را به ضرورت پرداختن به سعدی و آثارش به گونههای مختلف فرامتنی و درون متنی بیش از پیش ره مینماید. در این میان غزلیات او نیز مستثنی نیستند. بنابراین بر اساس ویژگی های زیر به شرح غزل سعدی پرداختم:
معنای واژهها، اشارات تاریخی، معناشناختی ابیات، تعیین اوزان عروضی اشعار، نامهای پروردگار اعم از نامهای معمول و اسماء و صفات او، القاب و نعوت ، آیات و احادیث موجود در غزلها، اصطلاحات عارفان و صوفیان همچون: حال، مقام، نیاز، سماع و... مفاهیم رمزی همچون: می، میخانه، قلندر و.... قصص قرآنی همچون داستانهای حضرت یوسف(ع)، حضرت خضر(ع)، حضرت موسی(ع)، حضرت داوود(ع)، حضرت ابراهیم(ع) و.... تبیین تضمین یا بهرهجویی محتوایی از آثار پیشینیان: سنایی، انوری، خاقانی و.... استعارات، تمثیلات، اصطلاحات خاص و امثال و حکم، مفاهیم دینی، مفاهیم اخلاقی، پندی ـ اندرزی در غزل، توصیفات اعم از؛ طبیعت، جهان هستی، آدمی و... ، اعیاد، جشنها و رسومها و سوگها، اسامی جغرافیایی (کشورها، شهرها، منطقهها و....)، نام درختان، گلها، گیاهان، روزها، ماهها، فصلها و مناسبات ویژه هر کدام، اشارات نجومی و صور فلکی، اسامی جانوران، عطرها و مادههای خوشبو، مذهبها، مسلکها، بتها، خوردنیها و نوشیدنیها، اصطلاحات خاص موسیقی و کاربرد آنها، ابزارهای جنگی، ترجمه اشعار عربی، اسطوره و نمادها در غزل و...
همچنین نسخهی مورد بررسی غزلها به تصحیح محمدعلی فروغی با دو تصحیح دیگر از حبیب یغمایی و دکتر غلامحسین یوسفی مقابله شد و در ذیل ابیاتِ غزلها برخی از مضامین مشترک سعدی با دیگر شاعران قید شده است. نمایهی موضوعی غزلهای سعدی که دربرگیرنده ۱۲۶ موضوع مورد توجه سعدی در غزلیات است به دو گونه نمودارهای آماری و نیز نشانی بیت و غزل مورد نظر، به ترتیب حروف الفبایی موضوعات ارائه شده است.در بخش پایانی نیز نمایهای از استعارات ، تشبیهات، کنایات و مجازهای موجود در غزلهای سعدی ارائه شده است. نمایه وزنهای عروضی غزلیات، فهرست راهنمای دیگری است که در پایان شرح غزلیات سعدی ارائه شده است. این نمایه بیانگر میزان استفاده سعدی از اوزان گوناگون عروضی است.
پیش از شما، چه کسانی به شرح غزلیات سعدی بهطور کامل یا شرح گزیدهای از غزلیات پرداختهاند؟
آثاری که دربارهی شرح غزلیات سعدی منتشر شدهاند، در جایگاه خویش ارزشمند و درخور توجهاند اما این آثار مانند هر اثر دیگری ، به دور از نواقص، اشتباهات و خلل معنایی، واژگانی و فنون بلاغی نیستند. آثاری همچون:
غزلیات سعدی، با معنی واژهها و ... از دکتر خلیل خطیبرهبر.
غزلیات شیخ شیراز، سعدی با مقدمه و شرح بهاءالدین اسکندری.
دیوانی از غزلیات سعدی کاظم برگنیسی همراه با توضیح واژهها و معنای ابیات.
شرح غزلها از دکتر محمدرضا برزگر خالقی به همراه دکتر تورج عقدایی.
در شرح غزلیات آیا به ابیات یا غزلهایی برخوردهاید که شرح آن دشوار باشد و شارحان اختلاف در باب آن داشته باشند؟
البته. در غزلیات سعدی ابیات بسیاری وجود دارد که به رغم مقابله سه تصحیح موجود از غزلهای سعدی و نیز بررسی مقالات و شرحهای نگاشته شده، همچنان معنای مشخصی را برای ما تبیین نمیکند که این امر میتواند به دلایل گوناگونی باشد مثل وجود اصطلاحی خاص مربوط به دوران سعدی که ما آن را به نیکی نمیشناسیم و یا عدم ضبط دقیق از واژه و یا عبارتی در غزل سعدی و ...
برخی از این ابیات عبارتاند از:
خال مُشکین تو از بنده چرا در خط شد؟ |
مگر از دود دلم روى تو سودا بگرفت |
و:
گر نگهى دوستوار، بر طرف ما کنى |
حقه همان کیمیاست، وین مس ما زر شود |
نیز:
بوسه دهم بندهوار، بر قدمت، ور سرم |
در سر این مىرود، بىسر و پایى مگیر |
جای چه پژوهشی را در حوزهی سعدی پژوهی خالی میبینید و نیاز است که دربارهی آن تحقیق صورت گیرد؟
حقیقت آن است که از اثر تا موثر همچنان پژوهشی درخور و عمیق را میطلبد. زندگینامه و دورانشناختی سعدی برای ما در هالهای از ابهام است. هنوز در عرصهی سعدی پژوهی به اجماعی برای تصحیحی دقیق از کلیات سعدی دست نیافتهایم که بیشک ضرورت این کار بر همگان آشکار است. بخشهای پایانی کلیات سعدی از قصاید فارسی، اشعار عربی؛ مجالس، قطعات، رباعیات، رسایل نثر، هزلیات و... یا بسیار کم معرفی و شناخته شدهاند و یا اصلا بدانها پرداخته نشده. تمام این آثار از جنبههای مختلف زیباشناختی، جامعهشناسی، نقدهای اجتماعی و ادبی، زبانی و ... فرصت تامل و پژوهش جدی را دارند.