نگاهی به اتفاقات پیش از آغاز رسمی جنگ در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹

فرهیختگان: ارتش بعثی عراق، اوایل بعدازظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ حمله سراسری خود به خاک ایران را آغاز کرد. نیروی زمینی ارتش عراق با پشتیبانی بمباران‌های هوایی طی تهاجمی غافلگیرانه، پنج استان مرزی ایران را درگیر مستقیم جنگ کرد و در دوماه نخست جنگ، بیش از ۱۵هزار کیلومتر مربع از خاک ایران را به تصرف و اشغال خود درآورد. با شروع جنگ، یکی از آزمون‌های سخت ملت ایران به وقوع پیوست که با مقاومت بی‌نظیر و پس از یک سلسله عملیات پی‌درپی، نیروهای مسلح ایران با کمک مردم توانستند دشمن را از دسترسی به اهداف خود بازدارند. اما هر چه بود در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق اتفاقات فراوانی به وقوع پیوست. اتفاقاتی که تاکنون در قالب نوشته‌ها و پژوهش‌های گوناگون به آن پرداخته شده است. اما آنچه در این میان تاکنون کمتر مورد بررسی قرار گرفته، اتفاقات ماه‌های پیش از آغاز رسمی جنگ در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ است. اتفاقاتی که در شهریور ۱۳۵۹ شرایط را برای وقوع جنگ مهیا کرد. اتفاقاتی که واکاوی آنها نشان می‌دهد ارتش عراق در طول چندین ماه پیش از آغاز رسمی حمله خود به ایران مشغول بررسی امکانات و شرایط نیروهای مسلح ایران بوده است. شاید با همین بررسی‌ها بود که صدام شعار فتح سه‌روزه تهران را سر داد و از نبرد قادسیه حرف زد. اما او از یاد برده بود که ایران و مردمان آن سرزمین متفاوتی است و روز ۳۱ شهریور تازه آغاز دفاع یک ملت بود.

    مرزها در تلاطم

هرچند در مرداد ۱۳۵۹ گزارش برخی درگیری‌ها در مناطق مرزی غرب ایران با عراق به گوش می‌رسید اما یکی از جدی‌ترین گزارش‌ها در روز شنبه اول شهریور ۱۳۵۹ از سوی روزنامه «کیهان» منتشر شد: «ارتش بعث عراق در چند روز گذشته تیله‌کوه، تپه‌رش، تنگ هوان، پیشگان و تنگ ترشابه را زیر آتش توپخانه و خمپاره خود قرار داد که این آتش پس از یک ساعت با آتش تند و متقابل پاسداران و توپخانه ارتش جمهوری اسلامی ایران، خاموش شد. در این درگیری‌ها عراق در پاسگاه‌های خود، مخصوصاً در منطقه بند باریکه، متحمل تلفات زیادی شد... » اما نکته مهمی که «کیهان» در این روز به آن اشاره می‌کند فضای وحشتناک تبلیغاتی است که حزب بعث عراق علیه ایران ایجاد کرده است. صدام حسین که هیچ‌گاه از ایران دل خوشی نداشت فرصت وقوع انقلاب اسلامی و درهم‌ریختگی اوضاع نیروهای نظامی را غنیمت شمرده و سعی داشت علاوه‌بر بررسی‌های نظامی، شرایط ذهنی مردم عراق را نیز برای شروع جنگ آماده کند. «کیهان» در این‌باره می‌نویسد: «حکومت بعث عراق در ادامه فعالیت‌های تبلیغاتی خود علیه جمهوری اسلامی ایرانی گروگان‌های ایرانی را به شدیدترین وجه شکنجه می‌دهند تا در برنامه رادیو تلویزیونی بغداد شرکت کرده و علیه ایران سخنرانی کنند.»

    حمله هوایی از راه می‌رسد
یکشنبه دوم شهریور اتفاقات تازه‌ای در مرزهای ایران به وقوع پیوست. شاید مهم‌ترین اتفاق در این میان انتشار اطلاعیه‌های ستاد عملیات مشترک غرب کشور مبنی‌بر احتمال حمله هوایی عراق بود که در سه استان کرمانشاه، کردستان و ایلام حالت فوق‌العاده اعلام کرد. این اطلاعیه‌ها به دلیل تجاوز هوایی میگ‌های عراقی در آسمان ایران بود. اما در این میان واکنش استاندار ایلام در گفت‌وگو با «کیهان» نشان از اتفاقاتی درازمدت دارد: «ما مدت ۶ ماه است که در حالت آماده‌باش به سر می‌بریم و هرگاه اطلاعاتی به ما برسد که قصد حمله به خاک ایران وجود دارد، آمادگی خود را دوبرابر می‌کنیم. ما هیچ‌گونه ترسی از عراق نداریم که نیروهای خود را در مرز تقویت کند زیرا با تکیه بر الله و مردم و رهبر انقلاب می‌شود هرگونه مانعی را از سر راه جمهوری اسلامی ایران برداشت.» در این میان و در پی اعلام خبر تجاوز هوایی عراق به خاک ایران، در شهرهای کرمانشاه، ایلام و کردستان حالت فوق‌العاده اعلام شد و برق این شهرها را قطع کردند. در همین اثنا خبرنگار «کیهان» در کرمانشاه گزارش می‌دهد که حکومت بعث عراق در چند نقطه مرزی نیروهای تازه‌نفس مستقر کرده است و تانک‌ها، زره‌پوش‌ها و نفربرهای جدیدی در آن سوی مرز دیده می‌شود.

    آرامش قبل از توفان
پس از اتفاقات اوایل شهریور که نوار مرزی ایران و عراق شاهد ناآرامی‌های فراوان بود، در هفته دوم شهریور و تا پیش از روز ۱۰ شهریور مرزهای ایران به گفته خبرنگار «کیهان» نفسی به راحتی می‌کشد و آرامش نسبی در منطقه حکمفرما می‌شود. کیهان مهم‌ترین علل این آرامش را «سفر رئیس‌جمهور وقت ایران به مناطق مرزی و صدور دستور تهاجمی به نیروهای ایرانی» می‌داند. در همین بین خبرها حکایت از آماده شدن طرح وسیعی از سوی حکومت بعث عراق برای عربی کردن مرز خود با ایران خبر می‌دهد. کیهان در این باره می‌نویسد: «در اولین مرحله این طرح، در نظر گرفته شده است که حدود ۲۵ کیلومتر از نوار مرزی به صورت منطقه خالی از سکنه درآورده شود. در مراحل بعدی بعثی‌ها تصمیم دارند که با کوچ دادن کردهای عراق ساکن در این منطقه از اردن و عربستان خانواده‌هایی را برای اسکان در این محل دعوت کنند که پس از مدتی کلیه روابط مذهبی و خانوادگی موجود میان مرزنشینان ایران و عراق قطع شود.» نیروهای بعث عراق درصدد تجدید قوا و نقل و انتقالات جدید برای آغاز حملات به ایران هستند. گویا توفان در حال آغاز شدن است.

    سرکوب ۴۸ ساعته
در این بین اما رسانه‌ها، مسئولان و فرماندهان نظامی خبر از آمادگی کامل نیروهای ایران می‌دهند. هرچند درگیری‌ها در مناطق مرزی به شکل جسته و گریخته اما با شدتی خاص ادامه دارد، ولی «کیهان» درباره چگونگی مقابله با این حملات می‌نویسد: «به عقیده ناظران اگر عراق واقعاً به ایران حمله کند نیروی زمینی و هوایی ایران ظرف حداکثر ۴۸ ساعت علاوه‌بر دفع حملات عراقی تا پایتخت عراق پیش خواهند رفت.» خبرها حکایت از این دارد که قدرت آتش نیروهای زمینی و هوایی ایران در نوار مرزی به قدری زیاد است که عراقی‌ها حتی یک قدم قادر نخواهند بود از راه هوا و زمین پیشروی کنند. در این بین فرمانده نیروی عملیات سپاه در قصر شیرین که در این روزها مرکز اصلی درگیری محسوب می‌شود در اظهارنظری به حرف‌های این روزها چنین واکنش نشان می‌دهد: «معتقدم که حمله هوایی عراق یک شایعه است.» ایران در این بین سعی می‌کند که با آرامش اوضاع در مرزها هرچه سریع‌تر پاسگاه‌های مرزی را بازسازی کند. این درحالی است که همچنان نیروهای بعث عراق سرگرم تحکیم مواضع و استحکامات خود هستند.

    آغاز غیررسمی جنگ
در این بین «کیهان» در یکی از گزارش‌های خود به نکته‌ای اشاره می‌کند که این نکته در روز ۳۱ شهریور دقیقاً به چشم می‌آید. خبرنگار این روزنامه در گزارش خود از قصرشیرین می‌نویسد: «به نقل از منابع آگاه مرزی احتمال دارد که پخش شایعات مربوط به حمله هوایی و زمینی عراق و فعل و انفعالات آشکار عراقی‌ها در آن سوی مرز که از سوی عوامل اطلاعاتی و دیده‌بانی ایران گزارش شده است بخشی از یک توطئه برای سرگرم کردن و تجمع نیروهای ایران در نوار مرزی برای عملیات دیگری باشد که لازم است در بررسی این مسائل هوشیاری بیشتری به خرج داد.» اما روز ۱۰ شهریور درگیری‌های مرزی شدت می‌گیرد. از روز ۱۰ شهریور شهر قصرشیرین زیر آتش سنگین توپخانه‌های دوربرد ارتش عراق قرار می‌گیرد. در روز ۱۲ شهریور هواپیماهای عراقی به سایت هوایی ایلام و پاسگاه‌های اطراف خرمشهر حمله می‌کنند. روز ۱۳ شهریور نیروهای عراقی پاسگاه‌های منطقه مهران و صالح‌آباد ایلام را زیرآتش توپخانه قرار می‌گیرند. روز ۱۹ شهریور اکثر مناطق مرزی مهران تا قصرشیرین زیر حملات هوایی عراق قرار می‌گیرد. روزهای ۲۱ تا ۲۳ شهریور بار دیگر سراسر مرز غربی ایران نیروهای مسلح ایران و عراق درگیر می‌شوند. جنگ به معنای واقعی اما به شکل غیررسمی آغاز شده است.

    آغاز رسمی جنگ
«امیدوارم کار به آنجا نرسد و اگر برسد دیگر بغدادی باقی نخواهد ماند» این مهم‌ترین جمله امام خمینی در روز یکم مهر ۱۳۵۹ و پس از آغاز رسمی جنگ ایران و عراق است. نیروی زمینی عراق در روز ۳۱ شهریور از سه جبهه و در هر جبهه با یک سپاه یورش زمینی خود را آغاز کرد. سپاه اول از جبهه شمالی حدود ۲۵ کیلومتر در اطراف قصر شیرین پیشروی کرد و سپاه دوم از جبهه میانی و در اطراف مهران، هردو پس از برخورد به مناطق کوهستانی متوقف شدند. این حملات برای پشتیبانی از حمله اصلی در خوزستان انجام شد. نیروهای عراق که در طول روزهای پیش از این نیروهای مسلح ایران را مشغول جبهه غربی کشور کرده بودند، به ناگاه از جنوب به ایران حملات اصلی خود را آغاز کردند. هدف اولیه بخش جنوبی ارتش عراق، تصرف برق‌آسای شهر مرزی خرمشهر و پس از آن آبادان، اهواز، دزفول و سوسنگرد بود. اما تصرف خرمشهر ۱۵ روز به طول انجامید و در درگیری‌ها عراقی‌ها ۵۰۰۰ کشته دادند. جنگ به فاز تازه‌ای وارد شده بود. هواپیماهای ارتش عراق در یکی از مهم‌ترین حملات خود فرودگاه مهرآباد تهران را بمباران کردند. اما ناآمادگی نیروهای مسلح ایران در همان آغاز جنگ چنان به چشم آمد که روزهای پس از آن و تا زمان آمادگی ایرانیان دفاع باید آغاز می‌شد.