فرهیختگان: «ابن رشد» یکی از عناوین آثار یوحنا قمیر، نویسنده و اندیشمند
عرب است که به تازگی توسط انتشارات «پارسه» منتشر شده است. انتشارات پارسه مجموعهای
از آثار این نویسنده را که ذیل موضوع تاریخ فلسفهنویسی جای میگیرد ترجمه و منتشر
میکند. «ابن رشد» تنها یک بخش از مجموعه ۱۰ جلدی این نویسنده است؛ مجموعهای که یوحنا قمیر آن را «فلاسفه
العرب» نامیده است، این در حالی است که تنها دو چهره این مجموعه عرب و مابقی غیرعرب
هستند. از این مجموعه ۱۰
جلدی تاکنون عناوین «غزالی»،
«فارابی»، «ابوالعلا معری»، «این باجه و این طفیل»، «فارابی» و جلد تازه منتشر شده
«ابن رشد» ترجمه و منتشر شدهاند. جلدهای دیگر
شامل عناوین «کندی»، «اخوان الصفا»، «ابن سینا»، «ابن خلدون» و «جدال این رشد با
غزالی» میشوند. به بهانه انتشار جلد دیگری از این نویسنده، سراغ معرفی و شناخت
بیشتر آن رفتهایم.
یوحنا قمیر که بود؟
یوحنا قمیر که از نویسندگان سرشناس عرب است در سال ۱۹۱۱ میلادی در خاندان آل قمیر، که از
خانوادههای معتبر لبنانی است، به دنیا میآید و بعد از ۹۵ سال عمر در سال ۲۰۰۶ از دنیا میرود. خانواده او مسیحی بودند و او نیز مسیحی ماند
و کشیشی عالیرتبه شد و لقب «پدر روحانی» گرفت. اما هیچگاه تعصب دینی نداشت و با
رویی باز با ادیان دیگر مواجه میشد؛ از این رو مخاطبان وی هیچ شاهد و قرینی از
مسیحی بودن مؤلف در کتابهایش پیدا نمیکنند. قمیر در آثارش از بزرگی و عظمت اسلام
و پیامبر آن سخن گفته است و ارجاعات مکرر به آیات قرآن در جای جای آثارش به چشم میخورد.
یوحنا قمیر اگر تعصبی هم دارد در عربیت اوست، نه دینش.
او را از بنیانگذاران نهضت فرهنگی عربی میدانند و پل ارتباط تفکر شرق و غرب میشمرند.
این تماماً به سبب اندیشههایی است که در نوشتههای او منعکس است. قمیر پس از
انتشار کتاب «ما أسی و ما غدی؟» که گزارشی همدلانه از نظریه تکامل است، از طرف
انجمن کشیشان لبنان به پای میز محاکمه کشیده و بهشدت سرزنش و کتاب او هم کتاب
گمراهکننده معرفی شد. دغدغههای یوحنا قمیر بیشتر انسانشناختی است. برای همین
بیشتر آثار خود را به معرفی بزرگانی معطوف کرده است که به ساحات وجودی انسان توجه
داشتهاند و حکیمانی انسان مدار بودهاند.
مهمترین آثار یوحنا قمیر
یوحنا قمیر از ادیبان لبنانی است و قلمی بسیار توانا و
بلیغ دارد. ترجمه مجموعه اشعار تاگور، شاعر، فیلسوف، ادیب و هنرمند هندی و برنده
جایزه نوبل ادبی از جمله آثار او به زبان عربی است. همچنین ترجمه مجموعهای از
اشعار حکمت چین و معرفی آرا و اندیشههای «لائوتزی» از دیگر کارهایش به شمار میرود.
او نیچه را «نبیالمتوفق» میداند و او را با جبران خلیل جبران سنجیده است. شناخت
گاندی، متفکر و سیاستمدار هندی در کنار ابن فارضی، شاعر بزرگ مصری از دیگر دغدغههای
او بودهاند. همچنین کتاب «نشید اناشید» از شاهکارهای یوحنا قمیر به حساب میآید
که در آن، غزلهای سلیمان را به عربی برگردانده است. این قسمت که از ادبیترین بخشهای
کتاب مقدس به شمار میرود توسط این نویسنده ترجمه شده است و او خود در دیباچه کتاب
توضیح میدهد که ترجمههای لاتینی، فرانسوی و سریانی این بخش از عهد عتیق را مکرر
دیده و در برگردان عربی این متن ادبی به مطابقت این ترجمهها پرداخته است.
تاریخ فلسفهنویسی قمیر
مجموعه ۱۰ جلدی معرفی شده در بالا و کتاب «اصول الفلسفه العربیه» از درسگفتارهای
یوحنا قمیر در دانشگاه قدیس یوسف بوده است؛ مجموعهای مختصر و گویا، از تاریخ
فلسفه اسلامی که اولین چاپ آن به سال ۱۹۴۷ میلادی بازمیگردد. این مجموعه را قمیر زمانی نوشته است که
هنوز هیچ کدام از کتابهای موجود در تاریخ فلسفه اسلامی منتشر نشده است. قمیر در
مقایسه با کسانی که تاریخ فلسفه اسلامی کار کردهاند از جمله سیدحسین نصر و اولیور
لیمن، در دنیا از شهرت کمتری برخوردار است؛ اما در جهان عرب مورد توجه است. آثار او محصول فهم و خلاصهنویسی خود اوست تا گزارش تحلیل
مستشرقان اروپایی.
در مجموعه آثار تاریخ فلاسفه اسلامی، قمیر ۹ تن از متفکران مسلمان را در کنار
اخوانالصفا انتخاب کرده و تا حد امکان نوشتههای ایشان را خوانده و گزارشی کلی از
زندگینامه و آثار آنها ارائه کرده است. سپس به بازخوانی آموزههای فکریشان
پرداخته و درنهایت گزیدهای از متن اصلی نوشتههای هر فیلسوفی را بهعنوان شاهد
آورده است. درواقع قمیر همان بخشهای منتخب آثار فلاسفه را مورد تحلیل و بررسی
قرار داده است.
گرچه نویسنده نام اثر را فلاسفه عرب گذاشته است؛ اما
نکته مهم این است که جای خالی دو تن از فلاسفه ایرانی در اندیشه اسلامی در این
مجموعه بهشدت احساس میشود و آن دو تن سهروردی و ملاصدرا هستند.
این مجموعه را نمیتوان یک اثر کامل در تاریخ فلسفه
اسلامی به شمار آورد؛ بلکه دورهای است مختصر و فشرده از فلسفه در جهان اسلام.
نکته دیگر این است که مجلدات از بن و مایه یکسان تشکیل نشدهاند و کمبود مباحث در
بعضی از آنها احساس میشود. مثلاً مجلد مربوط به ابن سینا فاقد برجستگیهای اندیشه
وی است. ابن رشد از فیلسوفان خوششانس در این مجموعه بوده است که قمیر برایش سنگتمام
گذاشته است. آثار قمیر به خاطر ادیب بودن او روان و ساده هستند؛ از اینرو برای
خوانندگان مبتدی در فلسفه خوانی نیز بسیار کارآمدند.