عقلانیت در روایتی زنانه

عقلانیت در روایتی زنانه (گفتمان غربی)
مریم صانع پور
ناشر:دانشگاه ادیان و مذاهب
تاریخ چاپ: ۱۳۹۸
تیراژ: ۵۰۰
۳۰۲ صفحه

موضوع عقلانیت و زنانگی یکی از مهم‌ترین موضوعات در بحث‌های بنیادین مطالعات زنان در گذشته و حال است. آنگونه که از سنت‌های دینی و فرهنگی و اجتماعی روزگاران قدیم و جدید در نقاط مختلف جهان آگاهی وجود دارد، تضاد و ناسازگاری میان این دو، گویی نزد بعضی از خردمندان و اندیشمندان بزرگ بشری امری مسلّم بوده است. کسانی نیز ضمن داشتن نظرگاهی همدلانه و نه خصمانه با زنان، بر این باور بوده‌اند که در کشاکش میان عقلانیت و احساسات، رفتار و نگرش زنانه بیشتر متأثر از عواطف و احساسات است و بنابراین آنان از دخالت در پاره‌ای از امور بازداشته شده‌اند.

عقل فصل ممیز انسان با سایر حیوانات و وجه مشترک میان همۀ انسان‌هاست. به واسطۀ عقل امکان استدلال، تبیین و تدبیر امور و در نتیجه رشد و پیشرفت جوامع انسانی فراهم شده است. اما معمولاً زنان به بهانۀ احساسات مادرانه و مهرآمیزشان به نقصان عقل متهم شده‌اند و روشن است که نقصان عقل را می‌توان به منزلۀ نقصان انسانیت تلقی کرد. زنان در طول تاریخ با این بهانه از حوزۀ عمومی به حوزۀ خصوصی رانده شده‌اند و صدایشان در طراحی عقلانیت جامعۀ بشری شنیده نشده است. در حالی که با یک استدلال ساده می‌توان گفت اگر احساسات مهرآمیز زنانه با عقلانیت در تعارض باشد، احساسات قهرآمیز مردانه نیز در تقابل با عقلانیت قرار می‌گیرد. پس چگونه مردانگی همواره منطبق با عقلانیت توصیف شده و زنانگی غیرعقلانی معرفی شده است. این کتاب حاصل یک طرح پژوهشی است که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی انجام یافته است. در این کتاب که اولین جلد از مجموعۀ چندجلدی «عقلانیت در روایتی زنانه» است، نسبت عقلانیت و زنانگی در نظریه‌های غربی مورد بررسی قرار گرفته است. این امر مستلزم پژوهش دربارۀ چند مسئله است که عبارتند از:

1. پژوهش دربارۀ نسبت عقلانیت و زنانگی در اسطوره‌های یونان باستان؛

2. پژوهش دربارۀ نسبت عقلانیت و زنانگی در فلسفه‌های یونان باستان؛

3. پژوهش دربارۀ نسبت عقلانیت و زنانگی در فلسفه‌های دورۀ روشنگری؛

4. پژوهش دربارۀ نسبت عقلانیت و زنانگی در تفاسیر مردسالارانۀ غربی از دین؛

5. پژوهش دربارۀ رویکردهای غیرجنسیتی غرب به عقل؛

6. پژوهش دربارۀ عقل در رویکردی زنانه‌نگرانه.

در این کتاب پژوهشگر اولین پرسش خود را به مبانی اسطوره‌ای یونان باستان عرضه می‌کند؛ زیرا به قول ارنست کاسیرر تندیس‌های اسطوره‌ای هرگز نابود نشده‌اند، بلکه در ساختن جهان نوین مشارکت داشته‌اند و اینک نیز در این جهان حضور دارند. دومین پرسش نگارنده به فلسفۀ یونان باستان عرضه شده و سومین سؤال به چرایی عقل مذکر در دورۀ روشنگری غرب می‌پردازد؛ سپس با گذر از دورۀ مدرنیته، نظریات فمینیست‌ها دربارۀ جنسیت‌پذیری عقل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و سرانجام پژوهشگر با جمع‌بندی و نقادی نظریه‌های پیش‌گفته، جلد اول از مجموعۀ «عقل در روایتی زنانه» را به پایان می‌برد.

گفتمان زن‌ستیزانۀ غربی در اسطوره‌های یونانی در این کتاب ریشه‌یابی شده است؛ زیرا اسطوره‌های یونان باستان مرد را مظهر اقتدار، تدبیر و صداقت معرفی کرده‌اند و زن را به عنوان مظهر غرایز، وسوسه‌گری و فریب مطرح کرده‌اند؛ همین دیدگاه در تفکر فلسفی یونان باستان وجود داشته و تا دورۀ روشنگری نیز ادامه پیدا کرده است تا جایی که ایمانوئل کانت به صراحت زنانگی را مترادف با احساسات و مردانگی را مترادف با عقلانیت تعریف نموده و از این‌رو زنان را از ورود به جزیرۀ عقلانیت عاجز دانسته است.

روش پژوهش در این کتاب بدین قرار است:

الف) تحلیل دیدگاه‌های غربی در مورد عقلانیت و زنانگی؛

ب) نقادی دیدگاه‌های غربی در مورد ارتباط زنانگی با عقلانیت به منظور گزینش رویکردهای قوی و مستدل و نیز نقض رویکردهای ضعیف؛

ج) تعامل دیدگاه‌های مختلف و استنتاج یک گفتمان تکثرگرا از دیدگاه‌های متفاوت که در وجوه ضدتبعیض و عدالت‌طلبانه یا یکدیگر اشتراک دارند.

در این کتاب با تمرکز بر نظریه‌های فیلسوفان فمینیست غربی، زمینه‌های حضور زنان در تصمیم‌سازی‌های کلان تحلیل و تجمیع شده تا نیمی از انسان‌ها به بهانۀ غیرعقلانی بودن از این حوزه‌ها دور نگه داشته نشوند و نیز راهکارهای نظری اندیشمندان غربی برای تلطیف عقلانیت خشک حاکم بر جوامع ارائه شده است.