اعتماد: «از اینجا تا ناکجا» با عنوان فرعی «دیباچهای بر آسیبشناسی
سیاسی» عنوان آخرین کتاب حسین بشیریه، استاد شناختهشده علوم سیاسی است که در
روزهای پایانی سال گذشته و در جریان اوجگیری ویروس کرونا منتشر شد و به همین دلیل
کمتر مورد توجه قرار گرفت. این کتاب چنانکه
نویسنده در یادداشت آغازین آن خاطرنشان کرده در ادامه اثر پیشین او با عنوان «احیای
علوم سیاسی: گفتاری در پیشه سیاستگری» منتشر شده است. بشیریه در آن کتاب با نقادی
وضعیت رشته علوم سیاسی در دنیای کنونی بر ضرورت بازگشت به بنیادهای این شاخه معرفتی
به عنوان یک دانش عملی تاکید داشت و کوشید نشان دهد که پیشگامان معرفت سیاسی از
افلاطون گرفته تا ماکیاولی، سیاست را به عنوان پیشهای عملی برای تغییر جهان در
راستای نیل به سعادت و بهروزی بشر در نظر داشتند. حالا او در کتاب حاضر با هدف بسط
و تداوم این دیدگاه تلاش دارد، دانش سیاسی را به عنوان دانشی چارهاندیش و آسیبشناس
عرضه کند.
این کتاب کم حجم و کوچک (۱۰۷ صفحه) پس از یادداشت
ابتدایی از دو بخش تشکیل شده است: بخش نخست با عنوان بنیادهای نظری خود شامل ۳
فصل است: دانش آسیبشناسی سیاسی، آسیبشناسی سیاسی و اندیشه آرمان شهری و آسیبشناسی
سیاسی و تمثیل پزشکی و بخش دوم با عنوان برخی آسیبهای سیاسی از این فصول تشکیل
شده است: آسیبشناسی مشروعیت سیاسی، آسیبشناسی کارایی سیاسی و آسیبشناسی فرهنگی
سیاسی و آسیبشناسی نظم سیاسی. بشیریه در فصل آسیبشناسی فرهنگ سیاسی به پدیده
مردمفریبی، انفعال سیاسی و احساس کهتری ملی میپردازد و در فصل آسیبشناسی نظم سیاسی
۳ موضوع را مطمح نظر قرار میدهد: ۱- جنگ داخلی، ۲-
کشمکشهای قومی و ۳- آیا انقلاب آسیب است یا درمان؟
اساس استدلال نظری کتاب که میتوان آن را مبنای کتاب پیشین
هم خواند، ارتباط و پیوستگی انضمامی «باید» ها از «است» هاست. چنانکه میدانیم در
قرون جدید به ویژه پس از انتقادهای اساسی دیوید هیوم، فیلسوف اسکاتلندی قرن هجدهمی،
اندیشه جدایی منطقی میان «است» از «باید» یا به عبارت دیگر گزارههای توصیفی از
گزارههای تجویزی مبنای بسیاری از اندیشهها قرار گرفت. به طور خلاصه و سادهسازی
شده، دیدگاه هیوم آن بود که به لحاظ منطقی از کنار هم گذاشتن بیشمار گزاره توصیفی
(«است» دار) نمیتوان گزارهای تجویزی («باید» دار) استنتاج کرد بنابراین از توصیف
وضع امور واقع نمیتوان به این نتیجه رسید که چه باید کرد و چه نباید. بشیریه بدون
اشاره صریح به هیوم و مباحث دامنهداری که او مطرح کرده، تنها در حوزه اندیشه سیاسی
به انتقاد از این دیدگاه میپردازد و معتقد است که دستکم در دانشهای عملی مثل
علوم سیاسی، هدف نهایی ترجیح دادن و ارزشگذاری و سوق دادن انسانها به یک وضعیت
خاص و پرهیز از وضعیت دیگر مد نظر است و بنابراین دستکم در این علوم نمیتوان از
جدایی کامل «است» از «باید» دفاع کرد به عبارت دیگر مطابق این دیدگاه، دانش سیاسی
در نهایت باید به انسانها دستورالعملی تجویزی همچون یک نسخه پزشکی ارائه کند.
از همینجاست که بشیریه از استعاره دانش پزشکی به عنوان یک
دانش عملی و شبیهسازی علوم سیاسی با آن بهره میگیرد و معتقد است که در علوم سیاسی
نیز میتوان بلکه باید از آسیبشناسی بهره گرفت؛ به عبارت دیگر از دید بشیریه «دانش سیاسی آسیبشناس و چارهاندیش است و معاینات تجربی یا عملی
را در راه از میان برداشتن آسیبهای جامعه به کار میبرد».
او در فصل دوم کتاب بحثهای فیلسوفان و اندیشمندان بزرگ
را از افلاطون و تامس مور تا کارل مانهایم و ارنست بلوخ درباره اندیشه آرمان شهری
بررسی میکند و نشان میدهد که چطور این متفکران و اندیشمندان، فلسفه و علوم سیاسی
را امری صرفاً توصیفی و در راستای توجیه وضعیت موجود تلقی نمیکردند بلکه به آرمانی
فراسوی زندگی کنونی بشری چشم داشتند و معتقد بودند که جوامع انسانی باید به سمت این
آرمانشهرها حرکت کنند. همچنین بشیریه در فصل سوم کتاب نشان میدهد که تمثیلهای
پزشکی برای علوم اجتماعی و بهره گرفتن از اصطلاحشناسی پزشکی برای توصیف و تجویز
در این دانشها، امری مسبوق به سابقه است و متفکران بزرگ از توسیدید و پلبیوس تا
روزگار ما همواره از این روش برای بیان اندیشهها و دیدگاههای خود استفاده میکردند.
بخش دوم کتاب چنانکه در بیان فهرست اشاره شد، کاربست عملی
مبنای نظری پیش گفته است یعنی در این بخش حسین بشیریه در مقام یک دانشمند علوم سیاسی
که در طول سالها با آثار و کتابها و مقالات فراوان، تسلط و آشنایی خود را به نظریهها
و آثار نظری مختلف در حوزه اندیشه سیاسی نشان داده، میکوشد در مقام یک پزشک و طبیب
به آسیبشناسی نظامهای سیاسی و جوامع بپردازد و برخی از مشکلات و مصائبی را که
جوامع سیاسی از آنها رنج میبرند، تشخیص دهد. خلاصه آنکه حسین بشیریه که بسیاری به درستی او را بنیانگذار اصلی و راستین
جامعه شناسی سیاسی علمی و دقیق در ایران میخوانند، در کتاب «از اینجا تا ناکجا»
مسیر کتاب پیشین یعنی «احیای علوم سیاسی» را ادامه میدهد، یعنی کتابی موجز و
مختصر و مفید با نثری دلکش و روان نوشته که تنها به کار دانشجویان و پژوهشگران
علوم سیاسی و علوم اجتماعی نمیآید و مخاطب عام میتواند با مطالعه آن دریابد که
بالاخره حرف حساب یک صاحبنظر در علوم سیاسی چیست، کارش چیست و به چه دردی میخورد؟
به عبارت دیگر با مطالعه آثار اخیر بشیریه به سادگی درمییابیم که چرا در روزگار
وانفسای کنونی بیش از هر زمانی به علوم سیاسی به عنوان یک حکمت عملی نیازمند هستیم،
دانشی انتقادی، تجویزی و درمانگر که به تفسیر جهان بسنده نمیکند و در پی تغییر آن
است.