جمالزاده و افسانه‌ی پدر داستان‌نویسی

گسترش فرهنگ و مطالعات: کتاب «مدرنیته‌ی گفت‌وگویی»، نوشته‌ی حمید رضایی یزدی، به همت انتشارات طرح نو به چاپ رسیده است. این کتاب ترجمه‌ای است از مقاله‌یThe Dialogical Tradition of Iranian Modernity و فصل اول کتاب Persian Literature and modernity که در سال ۲۰۱۹ در انتشارات راتلج به چاپ رسید. این هر دو بخش کتاب حاضر توسط دکتر حمید رضایی ‌یزدی، دانش‌آموخته‌ی دکتری رشته مطالعات تاریخ خاورمیانه و خاور نزدیک دانشگاه تورنتو و استاد مطالعات لیبرال کالج هامبر در کانادا به رشته‌ی تحریر درآمده است.

مدرنیته‌ی ایرانی غالباً ذیل رفتار جدلی و منازعه‌ی سنت‌گرا و متجدد مورد بررسی و داوری قرار گرفته است. شخصیت‌ها یا تیپ‌های این منازعه عبارت‌اند از: اسلام‌گرا در برابر سکولار، مرتجع در برابر انقلابی و واپسگرا در مقابل ترقی‌خواه. به واسطه‌ی چنین نظرگاهی، از سازواری ایرانیان با مدرنیته (مدرن شدن به جای اخذ مدرنیته از غرب) تاریخ‌زدایی شده است. به بیان دیگر، مروجان نظریه مذکور، بیداری ملی را حاصلِ زحمات روشنفکران سکولار در رویارویی با سنت‌گرایان و غلبه بر این مرتجعان لجوج می‌دانند. مدافعان این برداشت‌های تقلیل‌گرایانه، غالباً زمینه‌های گفت‌وگومحور مدرنیته‌ی ایرانی را نادیده گرفته‌اند و در عوض گفت‌وگوهای متناقض (متناقض‌نما) را به جدالِ جناح‌های متضاد تقلیل داده‌اند. همچنین، مبلغان نظراتی از این دست، هم‌زمانی و هم‌نشینی (مقارنه) سنت و مدرنیته را نیز نادیده انگاشته‌اند. حال آنکه مناظره نمایانگر رابطه‌ی دوسویه‌ی گفتمان‌های رقیب است که باعث می‌شود در فرایند مدرنیته، این گفتمان‌های رقیب گاه با یکدیگر مخالف باشند، گاه از دیگری بیاموزند و گاه موضوع یا مفهومی را از گفتمان رقیب به عاریت بگیرند. بنابراین، افرادی که داستان مدرنیته‌ی ایرانی را به‌عنوان صحنه‌ی جدال نیروهای متخاصم روایت می‌کنند، تکثر روایی و همنشینی اندیشه‌های ناهمگن (بینابینی) را نادیده می‌گیرند.

مقاله‌ی نخست این کتاب، مقاله‌ی مفصلی است که در سال ۲۰۱۶ در مجله معتبر Iranian Studies به چاپ رسیده است. در این بخش، نویسنده با اشاره به سنت گفت‌وگویی مناظره‌ها در ایران، نشان می‌دهد که گفتمان‌های قانون-شریعت، شفا-درمان، طالع‌بینی-نجوم و عقلگرایی-معنویت، برخلاف باورِ غالب عمومی، همواره نه در مقابل هم، که در کنار هم بوده‌اند و از هم تأثیر پذیرفته‌اند. در بخش دوم، نویسنده درصدد است که به ما ثابت کند جمالزاده پدر داستان‌نویسی فارسی نیست و نخستین مجموعه‌داستانِ او، یکی بود یکی نبود، نه حاصل تقلید از ادبیات داستانی غرب که برآمده از سنت قصه‌نویسی فارسی، مناظره‌های روزگار مشروطه و تکثر گفتمانی جامعه‌ی ایران آن روزهاست.

رضایی در این مقاله به ما نشان می‌دهد که نخستین‌بار یک شرق‌شناس (چایکین) جمالزاده را پدر داستان‌نویسی و انتقال‌دهنده‌ی سنت داستان‌نویسی غربی به ایران نامید و بعد دیگران بی‌تحقیق و تأمل چندانی سخنان او را تکرار کرده‌اند. نویسنده در مرحله‌ی بعد ویژگی‌های مناظره‌های روزگار مشروطه و اندکی پس از آن را تحلیل می‌کند و به ما نشان می‌دهد که داستان‌نویسیِ جمالزاده ادامه همین سنت گفت‌وگویی است.

قسمتی از کتاب مدرنیته‌ی گفت‌وگویی؛ جمالزاده و افسانه‌ی پدر داستان‌نویسی:

همزمان با جنگ جهانی اول، گروهی از ایرانیان دورمانده از وطن به پایمردی سیدحسن تقی‌زاده، انجمنی را در برابر دسیسه‌های روسیه و انگلستان در شهر برلین آلمان بنا نهادند. اعضای این گروه خود را با عنوان انجمن برلین معرفی می‌کردند. مجلاتی چون کاوه و ایرانشهر وسیله‌ای بود که افراد این گروه می‌توانستند نظراتشان را در باب مباحث سیاسی، تاریخی، فرهنگی، علمی و ادبی در آن منتشر کنند. این گروه هر دو هفته جلساتی را با عنوان گفت‌وگوهای علمی و ادبی تشکیل می‌داد. در این جلسات افراد برجسته‌ای چون میرزا محمد قزوینی، حسن تقی‌زاده، محمدعلی تربیت، محمدعلی جمالزاده، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر و بعدها ابراهیم پورداوود حضور داشتند. تقریباً تمام این افراد، شخصیت‌های برجسته‌ی سیاسی و فرهنگی روزگار خود بودند. مثلاً تقی‌زاده عضو سابق مجلس ایران بود. او و کاظم‌زاده ایرانشهر، مجلات تأثیرگذاری چون کاوه و ایرانشهر را در آن زمان در برلین منتشر می‌کردند. محمدعلی تربیت عضو سابق مجلس و بنیان‌گذار اولین کتابخانه عمومی در ایران بود. او همچنین از بنیان‌گذاران مجله اتحاد (۱۹۰۸) در ایران بود. نگاهی مختصر به زندگی، تحولات درونی و تضادهای فکری این شخصیت‌های برجسته یادآور تکثر روایی-نظری  است.

برای مثال، تقی‌زاده در یک خانواده‌ی مذهبی (روحانی) در تبریز به دنیا آمد. آموزش‌های ابتدایی او آموزه‌های مکتبی و مذهبی از جمله: قرآن، زبان عربی، فلسفه و نجوم بود و البته خیلی زود به آموختن علوم جدید و زبان‌های اروپایی خاصه زبان فرانسوی، البته به دور از چشم پدرش روی آورد. تقی‌زاده که در نخستین مقام رسمی خود در سال ۱۲۸۲ به‌عنوان وکیل مجلس شورای ملی با عمامه و عبا در مجلس حاضر می‌شد، بعدها با کت و شلوار و پاپیون به هیأت یک فُکلی شیک‌پوش درآمد. تقی‌زاده به عنوان کسی که راه‌حل مشکلات ایران را در تقلید همه‌جانبه از غرب خلاصه کرده، معروف است. در همان شماره از کاوه که نخستین داستان کوتاه جمالزاده (فارسی شکر است) به طبع رسیده، تقی‌زاده می‌گوید: اخذ و اقتباس و پذیرش بی‌قید و شرط قوانین، عادات و رفتار و سنن تمدن اروپایی، تنها راه حل مشکلات است.

محمد قزوینی الگوی اخلاقی و علمی بسیاری از ایرانیان دورافتاده از وطن در انجمن برلین بود که در کنار تقی‌زاده از اعضای برجسته و مهم انجمن به شمار می‌رفت. جمالزاده تعریف و تمجید از قزوینی را به جایی می‌رساند که می‌گوید شیوه‌های جدید پژوهش، تحقیق و نگارش در ایران، حاصل کارها و پژوهش‌های منحصربه‌فرد محمد قزوینی است. جمالزاده ادعا می‌کند خود قزوینی برای پی‌انداختن این شیوه‌های جدیدِ تحقیق، سخت وامدار ایران‌شناس نامدار، ادوارد براون بوده است.

مدرنیته‌ی گفت‌وگویی را یاسر فراشاهی‌نژاد ترجمه کرده و کتاب حاضر در ۲۰۰ صفحه‌ی رقعی با جلد نرم و قیمت ۷۸ هزار تومان چاپ و روانه‌ی کتابفروشی‌ها شده است.