جمعه، ۷ اردیبهشت ۱۴۰۳
آیدین فرنگی: «کتاب را نویسنده یا مؤلف به دنیا می‌آورد اما ویراستار مثل یک قابله وظیفه دارد کودک، حین تولد آسیب ندیده و سالم به دنیا بیاید.» جمله‌ی بالا را سرویراستار متن اصلی کتاب «ویرایش از زبان ویراستاران» در تعریف جایگاه ویراستار مورد استفاده قرار داده است. «ویرایش از زبان ویراستاران» مجموعه‌ی ۳۹ گفتار تخصصی است در حوزه‌ی ویرایش که نه گفتار آن به بخش نظری و 29 مقاله‌ی آن به تجارب عملی ویراستاران مربوط می‌شود. این کتاب را که ترجمه‌ای است از ویراست سوم کتاب Editors on Editing ویراستاران سرشناس آمریکایی نوشته‌اند و در ایران ترجمه آن را گروهی از مترجمان، رزا افتخاری، مژده دقیقی، مژگان عبدالهی، محی‌الدین غفرانی و احمد کسائی‌پور، بر عهده داشته‌اند. ویرایش ترجمه‌ی فارسی را نیز مژده دقیقی انجام داده است. ویراستار ترجمه‌ی فارسی کتاب به همراه فرخ امیرفریار، علی صلح‌جو و حسن میرعابدینی میهمان نشست هفتگی مرکز فرهنگی شهر کتاب بودند تا درباره‌ی کتاب یادشده و امر ویرایش به گفت‌وگو بپردازند.
«ویرایش از زبان ویراستاران کتابی جدید و مرجعی مهم درباره‌ی معیارهای هنر و فن ویرایش در ایالات متحده محسوب می‌شود. در مقاله‌های این مجموعه، مراحل مختلف آماده‌سازی و نشر کتاب از شکل گرفتن فکر آن تا ویرایش محتوایی، زبانی و فنی، چاپ و توزیع و سپس بازاریابی مورد توجه قرار گرفته است. رابطه‌ی ویرایش با جامعه و رابطه‌ی ویراستار با مؤلف نیز از مهم‌ترین مسائلی است که در کانون توجه نویسندگان مقالات بوده است.» مژده دقیقی، مترجم و ویراستار ترجمه‌ی فارسی سخنان خود را با جملات بالا آغاز کرد و درباره‌ی ویراستار متن اصلی کتاب گفت: «ویراستار این مجموعه جرالد گراس، ویراستار سرشناس آمریکایی است که بیشتر از ۵۰ سال با عشق و علاقه فقط به کار ویرایش مشغول بوده. او در حال حاضر مدیریت مؤسسه‌ی «جرالد گراس و همکاران» را برعهده دارد و به عنوان ویراستار قراردادی و پزشک کتاب با نویسندگان همکاری میکند. گراس که خود نزد گروهی از بهترین و بانفوذترین ویراستاران و ناشران در صنعت نشر آمریکا تجربه اندوخته، به آموزش حرفه‌ی ویرایش و تربیت نسل جوان ویراستاران علاقه‌ی بسیاری دارد و مقالات «ویرایش از زبان ویراستاران» را نیز با همین هدف سفارش داده و در ویراست‌های مختلف کتاب روزآمد کرده است. او کوشیده تا در این مقالات فرایند ویرایش و گوشه‌هایی از کار نشر را برای طیف مخاطبان کتاب روشن کند؛ طیف وسیعی که ویراستاران، نویسندگان، ناشران و کارگزاران ادبی را شامل می‌شود. وی برای این کار به سراغ ویراستاران سرشناسی رفته که با چم‌وخم حرفه‌ی خود به خوبی آشنا هستند و می‌‌دانند چگونه نظر کارشناسی‌شان را به مخاطب منتقل کنند.»
«بخش نظری کتاب حاضر شامل ۹ مقاله درباره‌ی جنبه‌های عمومی ویرایش است؛ از قبیل ماهیت ویراستار و کار او، تاریخچه‌ی تحول ویرایش در آمریکا، مسائل و مشکلات و شرایط فعلی کار ویرایش، ابعاد اخلاقی و وجدانی ویرایش و چگونگی انتخاب کتاب‌ها برای انتشار.» دقیقی با تشریح ویژگی‌های گفتارهای مربوط به بخش نظری کتاب، درباره‌ی مقاله‌های بخش عملی افزود: «بخش عملی شامل 29 مقاله درباره‌ی مسائل تخصصی‌‌تر ویرایش در حوزه‌های متنوعی مانند ویرایش انواع آثار داستانی و غیرداستانی، کتاب‌های کودکان، کتاب‌های مرجع، زندگی‌نامه‌ها، کتاب‌های روان‌شناسی مردم‌پسند و کتاب‌های خوددرمانی است. نویسندگان مقالات تجربه‌های شخصی خود را در حوزه‌ی تخصصی کارشان مطرح میکنند و به مسائل گوناگونی از قبیل مراحل مختلف ویرایش، انواع آن، ویرایش برای بازارها و مخاطبان مختلف، و نقش‌های متفاوت ویراستار می‌پردازند.»
نقطه عطفی در کتاب‌های مربوط به ویرایش
«انتشار کتاب ویرایش از نگاه ویراستاران نقطه‌ی عطفی است در آثار مربوط به حوزه‌ی ویرایش در ایران که به نویسنده، ناشر و خواننده‌ی ایرانی در مباحث مربوط به چاپ و نشر وسعت دید می‌دهد.» فرخ امیرفریار، کتاب‌شناس و عضو شورای سردبیری مجله‌ی «جهان کتاب» پس از بیان دیدگاه فوق افزود: «در ایران بخش‌های مرتبط با حوزه‌ی نشر، مثل شبکه‌ی توزیع، تبلیغ و کتاب‌فروشی‌ها، نتوانسته همگام با قدرت نشر رشد بیابد و شبکه‌ی توزیع و فروش کتاب در کشور ما نسبت به ناشران، عقب‌مانده محسوب می‌شود. اگرچه گفتارهای کتاب مورد بحث بایستی با شرایط خاص ایران انطباق بیابد، توجه به تکنیک‌ها و راهکارهای مطرح در آن راهگشا خواهد بود. ساختار روایی و داستانی مقاله‌ها هم خواندن آن را برای مخاطبان جذاب کرده است.»
امیرفریار سابقه‌ی ویرایش به صورت جدی را نیز در ایران به کارهای موسسه انتشاراتی فرانکلین و سپس بنگاه چاپ و نشر مرتبط دانست و گفت: «ویرایش در مفهوم امروزی در ایران مرهون انتشاراتی فرانکلین است که سال ۱۳۳۲ تاسیس شد و فعالیت‌های آن در دهه‌ی چهل به فراگیری رسید. در دهه‌ی چهل فعالان عرصه نویسندگی و نشر، دیگر با مفهومی به نام ویرایش آشنایی داشتند. البته تا سال ۱۳۶۰، طبق آنچه در مقاله‌نامه‌ی مرکز خدمات کتابداری درج شده، در مطبوعات ایران فقط چهار مقاله درباره‌ی ویرایش به چاپ رسیده بود که نشان می‌دهد مباحث مربوط به حوزه‌ی ویرایش به تازگی در کشور ما به نسبت بسط بیشتری یافته است.»
کتابی که یک فرصت مطالعاتی است
«ویرایش از زبان ویراستاران کتابی است که خواندن آن را می‌توان به مثابه‌ی یک فرصت مطالعاتی در زمینه‌ی صنعت چاپ و نشر آمریکا تلقی کرد.» علی صلح‌جو ویراستار و نویسنده‌ی کتاب «نکته‌های ویرایش» جمله‌ی بالا را گفت و تصریح کرد: «من وقتی این کتاب را خواندم متوجه شدم ویراستاری در ایران چه فاصله‌ی زیادی با مفهوم ویرایش در آمریکا دارد. علاوه براین خلاف ما ایرانی‌ها که در زمینه‌هایی مثل ویرایش و ترجمه و نویسندگی حاضر نیستیم فنون کاری خود را با دیگران به اشتراک بگذاریم، ویراستاران آمریکایی به راحتی شگردهای کاری‌شان را با مخاطبان درمیان گذاشته و به انتقال تجربه پرداخته‌اند. متاسفانه ما نسبت به تحولات حوزه‌ی ویراستاری بی‌اطلاع بوده‌ایم و امیدوارم کتاب مورد اشاره خلاء موجود در این زمینه را تا حدودی مرتفع کند.«
«در ایران ویراستاران رفتاری اقتدارگرایانه و حتی تحقیرآمیز با نویسنده دارند، اما طبق آنچه در این کتاب می‌خوانیم، ویراستار آمریکایی همه‌ی موارد لازم را فقط به نویسنده پیشنهاد می‌دهد.» صلح‌جو که به تشریح نکات مربوط به تفاوت ویراستاری در ایران و آمریکا می‌پرداخت، یادآور شد: «در آمریکا نویسنده مستقیم به ناشر دسترسی ندارد و برای این منظور باید از فیلتری به نام ویراستار گذشته باشد. آنجا زنجیره‌ای شامل نویسنده، کارگزار ادبی و ویراستار وجود دارد. کارگزار زمینه‌ی آشناسازی نویسنده و ویراستار را فراهم می‌آورد و ویراستار پس از اتمام کار ویرایش، کتاب را در اختیار ناشر می‌گذارد. نگاه ویراستار در ابتدای امر نگاهی است کلان و اصلا به جمله‌بندی و واژگان به کار رفته در اثر توجهی ندارد. پس از اصلاح موارد مربوط به ساختار، که با پیشنهاد ویراستار و توسط خود نویسنده انجام می‌پذیرد، نوبت به ویرایش موارد مربوط به زبان می‌رسد که در این مرحله ویراستار نکات مد نظر خود را به صورت پیشنهاد به نویسنده عرضه میکند و سپس خودش، بعد از اخذ تایید نویسنده به اعمال موارد پیشنهادی می‌پردازد. در واقع جز موارد مربوط به شیوه‌نامه‌‌ی ناشر، همه‌ی تغییرات اعمالی در اثر یا توسط خود نویسنده یا با تایید نویسنده انجام می‌گیرد.»
صلح‌جو در تشریح سایر جنبه‌های ویرایش به ضرورت وجود یک نگرش حقوقی در ویراستار اشاره کرد و گفت: «گاهی ممکن است یک تعبیر یا یک جمله‌ی تحقیرآمیز نسبت به یک طبقه یا نژاد یا زبان، باعث افت فروش کتاب شود یا تبعات حقوقی‌ای برای نویسنده به همراه داشته باشد. جلوگیری از وقوع چنان وضعیتی بر عهده‌ی ویراستار است؛ چرا که ویراستار بایستی همواره توجه زیادی به میزان فروش اثر داشته باشد. همچنین در آمریکا نویسنده با ویراستار کار میکند نه با ناشر و به همین خاطر می‌بینیم وقتی ویراستاری دفتر نشری را که با آن همکاری میکند، تغییر بدهد، کتاب‌های نویسنده‌هایی هم که با او کار میکنند، توسط ناشر جدید به چاپ می‌رسد. ویراستار ارتباط مستقیمی نیز با خواننده‌ها دارد. وی با حضور در کتاب‌فروشی‌ها به گفتگوی مستقیم با خریداران می‌پردازد تا از دیدگاه‌های آنان نسبت به کتابی که ویرایش کرده مطلع شود.»
ویرایش غیررسمی ادبیات داستانی در ایران
حسن میرعابدینی، پژوهشگر در زمینه‌ی ادبیات داستانی به عنوان آخرین سخنران نشست با متنوع دانستن مقاله‌های کتاب ویرایش از زبان ویراستاران، به مساله‌ی ویرایش آثار ادبیات داستانی در ایران پرداخت و گفت: «تبدیل نشر به صنعت باعث می‌شود تا مثل هر کالای تولیدی دیگری، تولیدات این صنعت نیز با شکیل‌ترین شکل ممکن عرضه شوند و قواعد اساسی تولید کتاب در آنها رعایت شود. قبل از خواندن کتاب مورد بحث به این فکر می‌کردم که مباحث مطرح در آن برای ما ایرانی‌ها، با ویژگی‌هایی که نشر ایران دارد، چه کاربردی می‌تواند داشته باشد؟ اما پس از مطالعه‌ی اثر متوجه شدم در ایران سه گروه می‌توانند از مباحث این اثر بهره ببرند: نویسنده‌ها، ناشرها و ویراستارها.»
میرعابدینی در ادامه‌ی سخنانش به مقوله‌ی ویرایش آثار ادبیات داستانی پرداخت و یادآور شد: «در ادبیات داستانی، رمان و داستان، مالکیت اثر فقط متعلق به نویسنده است و مسئول کیفیت اثر نیز خود اوست؛ اما از سوی دیگر ناشر هم وظیفه دارد اثری تا حد ممکن کم‌عیب را عرضه کند. ویراستار حلقه‌ی واسط ناشر و نویسنده‌ی محسوب می‌شود و کسی است که می‌تواند به دو سوی این ماجرا کمک کند. ویراستار برای ایفای نقشی که در فرآیند تولید برای او در نظر گرفته شده بایستی مورد اعتماد و اطمینان ناشر و نویسنده باشد. متاسفانه ناشران ما معمولا به پرورش ویراستار اهمیتی نمی‌دهند و ویراستار حرفه‌ای داستان، آن‌گونه که مد نظر نویسندگان کتاب مورد بحث است، یا در ایران وجود ندارد یا تعدادشان بیش از چند نفر نیست. در چنین صورتی اعتمادی هم که نویسنده باید به ویراستار داشته باشد، کم‌تر شکل می‌گیرد.»
عابدینی در پایان سخنانش به مقوله‌ی ویرایش غیررسمی در ادبیات ایران اشاره کرد و افزود: «در جامعه‌ی ادبی ما یک ویرایش پنهان و غیررسمی جریان دارد. به عنوان نمونه هوشنگ گلشیری در گفت‌وگویی گفته اثری را چاپ نمی‌کند مگر این‌که قبلا ابوالحسن نجفی آن را خوانده باشد. پس نویسنده اعتماد و اطمینانی نسبت به ذوق و درک ادبی آقای نجفی داشته است. از طرف دیگر درست است که ویرایش ادبیات داستانی به صورت رسمی محدود به ویرایش زبانی بوده، خواندن داستان در کارگاه‌های داستان و نقد و نظرهای ارائه شده پیرامون اثر را هم می‌توان نوعی نقد ساختاری غیررسمی تلقی کرد. اگر نویسنده روی نکات بیان شده‌ی منتقدان تامل کند و به انجام تغییراتی در اثرش بپردازد، عمل ویرایش ساختاری غیررسمی صورت گرفته است.»
کتاب ویرایش از زبان ویراستاران با مقدمه‌ی عبدالحسین آذرنگ را «کتاب مهناز» چاپ کرده است.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
