شما اینجا هستید: صفحه اصلی >
کمپین‌های فرهنگی
پیشینه‌های مشارکت نوجوانان در انتخاب کتاب‌های برتر
ایده‌ی برگزاری جایزه کتاب برای نوجوانان با داوری خودشان، ریشه در یک سنت دیرینه و ارزشمند دارد: به رسمیت شناختن «صدای نوجوانان» و مشارکت دادن فعالانه‌ی آن‌ها در حوزه‌ی ادبیات. این رویکرد، تلاشی برای بازتاب دیدگاه‌ها، سلیقه‌ها و دغدغه‌های این گروه سنی به شکلی واقعی و مؤثر است. نخستین گام‌ها در این مسیر، با فراهم آوردن بستری برای انتشار آثار خود نوجوانان برداشته شد و به‌تدریج به شکل‌گیری جوایز تخصصی با محوریت داوری آن‌ها تکامل یافت. این نوشتار، مروری است بر این تجربه‌های پیشگام که زمینه‌ساز شکل‌گیری جایزه «روباه شنی» شده‌اند.
فصل اول: از چاپ آثار تا شکل‌گیری صدای مستقل نوجوانان
پیش از آنکه نوجوانان بر صندلی داوری بنشینند، فضاهایی برای شنیده شدن صدایشان از طریق چاپ آثارشان فراهم شد. این حرکت در سه دهه، بستری برای پرورش استعدادها و طرح دیدگاه‌های نوجوانان ایجاد کرد.
- دهه شصت و کتاب‌های سوره: اولین جرقه‌ها در دهه شصت با انتشار کتاب‌های «سوره بچه‌های مسجد» در حوزه هنری زده شد. در این مجموعه‌ها، داستان، شعر، معرفی و نقد کتاب که توسط نوجوانان نوشته شده بود، پس از بررسی توسط یک هیئت تحریریه به چاپ می‌رسید.
- نشریات نوجوانان: این ایده در نشریات تخصصی نوجوانان به اوج خود رسید:
- سروش نوجوان: این مجله با اختصاص یک بخش ۱۶ صفحه‌ای با عنوان «مجله در مجله»، فضایی کاملاً مستقل برای نوجوانان فراهم کرد. این بخش که یک‌چهارم حجم مجله را تشکیل می‌داد، توسط یک شورای سردبیری سه‌نفره از خود نوجوانان اداره می‌شد و به چاپ نقد، شعر و داستان‌های آنان می‌پرداخت.
- آفتابگردان و دوچرخه: روزنامه «آفتابگردان» صفحه‌ای با عنوان «ستاره‌ها» و ضمیمه «دوچرخه» روزنامه همشهری، سرمقاله و صفحه اول خود را به آثار منتخب نوجوانان اختصاص دادند و این روند را تثبیت کردند.
- کتاب–مجله هدهد سفید: این فرایند در سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۹۶ با انتشار کتاب ادواری «هدهد سفید» توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به بلوغ رسید. این مجموعه که حدود ۱۸ شماره از آن منتشر شد، به طور کامل به آثار اعضای کودک و نوجوان کتابخانه‌های سراسر کشور اختصاص داشت و به دلیل کیفیت بالا، به یک محصول فرهنگی حرفه‌ای و جذاب تبدیل شد که مورد استقبال گسترده اعضای نوجوان کتابخانه‌ها قرار گرفت.
فصل دوم: جوایز کتاب با داوری نوجوانان؛ تجربه‌های پیشرو
تجربه‌های موفق در انتشار آثار، زمینه را برای گام بلند بعدی، یعنی سپردن امر داوری به خود نوجوانان، فراهم کرد. چهار جایزه در این زمینه به عنوان تجربیات کلیدی قابل بررسی هستند.
جایزه کتاب سال سروش نوجوان (۱۳۶۷)
این جایزه که از سال ۱۳۶۷ آغاز به کار کرد، نخستین نمونه‌ی مشارکت مستقیم مخاطبان در انتخاب کتاب سال بود.
- روش اجرا: هیئت تحریریه مجله، لیستی از ۲۰ تا ۳۰ کتاب منتشر شده در پنج سال اخیر را تهیه می‌کرد. مخاطبان نوجوان در سراسر کشور به این کتاب‌ها امتیاز داده و برای آن‌ها نقد می‌نوشتند. در نهایت، پنج یا شش کتابی که بالاترین امتیاز را کسب می‌کردند، توسط یک هیئت داوران بزرگ‌سال (متشکل از نویسندگان و کارشناسان) بررسی و اثر برگزیده نهایی معرفی می‌شد. این جایزه تا اواخر دهه هفتاد ادامه یافت.
جایزه آفتابگردان طلایی (۱۳۷۲)
این جایزه که از سال ۱۳۷۲ در روزنامه «آفتابگردان» آغاز شد، دو تفاوت بنیادین با مدل سروش نوجوان داشت و گامی رو به جلو در سپردن مسئولیت به نوجوانان بود.
-
- فراخوان عمومی داوران: برای اولین بار، از نوجوانان علاقه‌مند به داوری دعوت به همکاری شد که با استقبال حدود ۷۰۰۰ نفر از سراسر ایران مواجه گشت.
- حذف داوران بزرگ‌سال: کل فرایند انتخاب، از مرحله اول تا نهایی، توسط خود نوجوانان انجام می‌شد. پس از جمع‌آوری آراء داوران نوجوان در مرحله اول، هیئتی متشکل از ۱۰ تا ۱۵ داور منتخب از میان همان نوجوانان، برندگان نهایی را در حوزه‌های مختلف (داستان، شعر و ترجمه) انتخاب می‌کردند. این جایزه تا زمان توقف انتشار روزنامه در حدود سال ۱۳۷۶ فعال بود.
جایزه دوچرخه طلایی (۱۳۸۲)
این جایزه که هم‌زمان با انتشار نشریه «دوچرخه» در سال ۱۳۸۲ پایه‌گذاری شد، مدل موفق «آفتابگردان طلایی» را با تمرکز بر برگزاری مراسمی باشکوه و رسمی ادامه داد.
- روش اجرا: فرایند داوری کاملاً مشابه جایزه آفتابگردان طلایی و در دو مرحله با مشارکت انحصاری داوران نوجوان انجام می‌شد. ویژگی متمایز این جایزه، برگزاری مراسم اهدای جوایز بسیار رسمی، از جمله در تالار وحدت و با حضور مقامات فرهنگی و هنری کشور بود. با این حال، این جایزه نیز پس از برگزاری دو یا سه دوره متوقف شد.
جایزه هدهد سفید (۱۳۹۶)
این جایزه که با پیشنهاد به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال ۱۳۹۶ آغاز شد، به دلایل متعدد می‌تواند قوی‌ترین و ساختارمندترین مدل جایزه با داوری نوجوانان در ایران تلقی شود.
-
- غربالگری اولیه بدون دخالت بزرگ‌سالان: لیست اولیه کتاب‌ها بر اساس آمار «بیشترین کتاب‌های به امانت گرفته شده» توسط کودکان و نوجوانان از کتابخانه‌های سراسر کشور تهیه می‌شد. این روش، انتخاب اولیه را مستقیماً به سلیقه و انتخاب واقعی مخاطب واگذار می‌کرد. برای پوشش ضعف احتمالی در منابع کتابخانه‌ها، کتاب‌های برگزیده در جوایز معتبر دیگر نیز به این لیست اضافه می‌شدند.
- داوری دو مرحله‌ای نوجوانان: در مرحله اول حدود ۱۵ تا ۲۰ هزار داور نوجوان به کتاب‌ها رأی می‌دادند. سپس برای مرحله نهایی، حدود ۱۰۰۰ داور فعال و توانمند بر اساس معیارهای دقیق، مانند میزان مطالعه و مشارکت در فعالیت‌های کتابخوانی، توسط کتابداران انتخاب شده و برندگان نهایی را مشخص می‌کردند.
- نقش هیئت علمی: یک هیئت علمی متشکل از نویسندگان برجسته، تنها بر فرایند و کیفیت ابزارهای داوری، مانند کاربرگ‌ها، نظارت داشت و هیچ‌گونه دخالتی در انتخاب‌ها نمی‌کرد. این جایزه نیز پس از برگزاری سه دوره متوقف شد.
فصل سوم: گسترش ایده به فراتر از کتاب؛ داوری در سینما
ایده‌ی مشارکت نوجوانان در داوری، به حوزه کتاب محدود نماند و به جشنواره بین‌المللی فیلم کودک و نوجوان اصفهان نیز راه یافت. در سال ۱۳۶۸ به پیشنهاد «سروش نوجوان»، بخش داوری کودکان و نوجوانان به جشنواره اضافه شد.
- هیئت داوران کودک: گروهی صد نفره از کودکان شهر اصفهان، فیلم‌های بخش کودک را داوری کرده و بر اساس نماد جشنواره (پروانه)، به آن‌ها امتیاز می‌دادند.
- هیئت داوران نوجوان: گروهی ۷ تا ۹ نفره از نوجوانان منتخب از سراسر ایران، مسئولیت داوری فیلم‌های بخش نوجوان را بر عهده داشتند.
این طرح که با «سروش نوجوان» آغاز و با مدیریت «آفتابگردان» ادامه یافت، نشان داد که مدل مشارکت نوجوانان در نقد و انتخاب، ظرفیت اجرایی شدن در سایر حوزه‌های فرهنگی را نیز داراست.
«روباه شنی»، تکامل یک ایده و گامی به سوی آینده
سپردن امر انتخاب و داوری به نوجوانان، یک ایده‌ی آزموده‌شده و موفق در تاریخ فرهنگی ایران معاصر است که با هدف اصلی «بازتاب واقعی صدای نسل نو» شکل گرفته است. هر یک از تجربه‌های پیشین، از «سروش نوجوان» تا «هدهد سفید»، با هموار کردن مسیر، درس‌های ارزشمندی به جا گذاشته‌اند.
اکنون، جایزه «روباه شنی» بر این بستر غنی، نه فقط به عنوان یک تداوم، بلکه به مثابه تکامل این ایده پای به عرصه می‌گذارد. این جایزه با گردهم آوردن حامیان کلیدی چون نهاد کتابخانه‌های عمومی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، از یک سو ساختاری استوار یافته و از سوی دیگر، با بهره‌گیری از ابزار نوین همچون اپلیکیشن «بهخوان»، بستری پویا و فراگیر برای مشارکت نوجوانان ۱۱ تا ۱۸ ساله از سراسر کشور فراهم کرده است.
فرایند این جایزه، ترکیبی هوشمندانه از مدل‌های پیشین است: با ارائه فهرستی اولیه از آثار برگزیده در جوایز معتبر، کیفیت را تضمین می‌کند و هم‌زمان با فراهم آوردن امکان افزودن کتاب توسط نوجوانان و ناشران، راه را برای اعمال سلیقه مستقیم مخاطبان باز می‌گذارد. افزون بر این، همکاری با یونیسف و اهدای نشان ویژه به اثری که به ارزش‌های حقوق کودک پایبند است، بُعدی ارزشمند و تعهدی اجتماعی به این رویداد فرهنگی می‌بخشد.
شهرکتاب «روباه شنی» را فراتر از یک جایزه جدید می‌داند، این جایزه حاصل دهه‌ها تجربه است که می‌کوشد با ایجاد فضایی تعاملی، شفاف و فناورانه، انتخاب قهرمانان ادبی را به دست نسل نوخوان ایران بسپارد و این سنت دیرینه را با انرژی و ابزارهای امروز به پیش ببرد.
