در جهانی که کتابفروشی‌ها بیش از هر زمان دیگری نیازمند همبستگی و تبادل تجربه برای پایداری هستند، یک نهاد بین‌المللی به نام «شبکه پژوهش در کتابفروشی» (The Bookselling Research Network) شکل گرفته است. این شبکه، اجتماعی جهانی از پژوهشگران، کتابفروشان، ناشران و انجمن‌های فرهنگی است که همگی دغدغه‌ای مشترک دارند: درک عمیق تاریخ، فرهنگ و شیوه‌های عملی کتابفروشی. هدف اصلی این نهاد، ایجاد پلی میان دنیای آکادمیک و تجربه‌ی زیسته‌ی کتابفروشان است تا از طریق تبادل دانش و پژوهش‌های کاربردی، به تاب‌آوری و شکوفایی فرهنگی کتابفروشی‌ها در سراسر جهان کمک کند.
این همان بستری است که «شهرکتاب» نیز به‌تازگی به آن پیوسته است تا تجربه‌ی گران‌بهای خود را با این جامعه‌ی جهانی به اشتراک بگذارد و از دستاوردهای آن برای تقویت نقش فرهنگی کتابفروشی‌ها در ایران بهره‌مند شود. گزارشی که در ادامه می‌خوانید، روایتی از آخرین همایش این شبکه است که به خوبی گویای دغدغه‌های مشترک ماست.
این نوشته مبتنی بر گزارشی است که کارلا شفر (از دانشگاه مونستر) از آن ارائه داده است.
در زمانه‌ای که جریان‌های یکسان‌ساز فرهنگی می‌کوشند تا روایت‌های غالب را تثبیت کنند، آثار و نشریاتی که به صداهای کمتر شنیده شده و گروه‌های فرهنگی خاص تعلق دارند، با چالش‌های بی‌سابقه‌ای برای دیده‌شدن و ماندگاری روبرو هستند. این پدیده، توجه بسیاری از پژوهشگران حوزه‌ی کتاب را به خود جلب کرده است. اما تمرکز این پژوهش‌ها نه بر تقابل، بلکه بر ظرفیت شگفت‌انگیز نهادهای ادبی و فرهنگی برای «تاب‌آوری» است؛ یعنی توانایی انطباق، پایداری و زنده نگه‌داشتن جریان‌های فکری متنوع در برابر ناملایمات.
کتابفروشی به‌مثابه پناهگاه همایش امسال «شبکه‌ی تحقیقاتی کتابفروشی» که در دانشگاه مونستر برگزار شد، با همین رویکرد، کتابفروشی‌ها را نه به‌عنوان سنگر، بلکه به‌عنوان «پناهگاه» مورد بررسی قرار داد؛ مکان‌هایی برای پرورش جامعه، حفظ دانش‌های گوناگون و شکل‌دهی به همبستگی‌های انسانی.
کنفرانس با سخنرانی دلنشین مایکل سولدر، یک کتابفروش نسخ خطی و قدیمی، آغاز شد. او با ترسیم خطی از کتاب‌های زنجیر شده در قرون وسطی تا نسخه‌های کمیاب خاطرات آنه فرانک، نشان داد که کتابفروشی‌ها همواره حافظان میراث مکتوب بشری بوده‌اند. از نظر او، یک کتابفروشی عتیقه، موزه‌ای از کتاب‌های فراموش‌شده نیست، بلکه چراغی است که آگاهی را نسبت به خطر فراموشی فرهنگی و حذف ناخواسته‌ی برخی روایت‌ها زنده نگه می‌دارد.
در ادامه، کریستن هایلند با استفاده از ابزارهای دیجیتال، از کتابفروشان گمنامی پرده برداشت که در تاریخ گم شده‌اند. او نقشه‌ی جدیدی از تجارت کتاب در نیویورک قرن نوزدهم ارائه کرد که در آن، جایگاه نخستین کتابفروشی متعلق به یک سیاه‌پوست به تصویر کشیده شده بود. این کتابفروشی، بیش از آنکه یک مرکز فعالیت سیاسی باشد، یک لنگرگاه اجتماعی و محفلی برای همبستگی بود که با وجود ناملایمات فراوان، از جمله آتش‌سوزی‌های عمدی، توانست هویت یک جامعه را حفظ کند.
یکی از دغدغه‌های اصلی شرکت‌کنندگان، کمبود اسناد و مدارک برای درک شیوه‌های بقای کتابفروشی‌ها بود. در همین راستا، کریستینا نیوورث با اشاره به تاریخچه‌ی «نمایشگاه کتاب رادیکال ادینبورگ»، به اهمیت مستندسازیِ تلاش‌های خاموش و طاقت‌فرسای فرهنگی پرداخت. او نشان داد که تاب‌آوری یک کتابفروشی اغلب نه در ایده‌های بزرگ، که در جزئیات کوچک و انسانی نهفته است: در کارهای داوطلبانه، در فراهم کردن سرپناهی امن در روزهای آشوب، و در ایجاد فضایی پذیرا برای تمام اعضای جامعه. این اقدامات، شبکه‌ای از مراقبت و اعتماد می‌سازند که شالوده‌ی اصلی پایداری است.
آنکه فوگل، سخنران دیگر، تاریخ کتابفروشی‌های مستقل در آلمان غربی را بررسی کرد و به این پرسش پرداخت که این فضاها چگونه در برابر فشارهای ساختاری و قانونی دوام آورده‌اند. پژوهش سارا پایک نیز نمونه‌ای تکان‌دهنده از همین چالش‌ها را به نمایش گذاشت؛ جایی که در دهه‌ی هشتاد میلادی، بیش از ۱۴۰ عنوان کتاب در مسیر رسیدن به یک کتابفروشی در لندن توقیف شد. این رویدادها نشان می‌دهد که کتابفروشی‌های مستقل همواره با چالش‌هایی برای ادامه‌ی حیات خود روبرو بوده‌اند.
در نگاهی به دوران معاصر، تورا آسلینگ از فدراسیون کتابفروشان اروپا، گزارشی درباره‌ی چالش‌های امروزی ارائه داد. خصومت‌هایی مانند تخریب و ارعاب، تنها بخشی از مشکلات هستند. اینگه اورلوفسکی در مصاحبه با صاحبان کتابفروشی‌های دوزبانه در برلین، به مسائل دیگری همچون نبود حمایت‌های فرهنگی دولتی، اجاره‌بهای سنگین و زیرساخت‌های ضعیف واردات اشاره کرد. جالب آنکه برخی از این کتابفروشان به نقش ناخواسته‌ی خود در فرآیندهای تغییر بافت شهری و اعیان‌سازی نیز اذعان داشتند؛ خودآگاهی‌ای که برای بقای پایدار ضروری است.
کانوپریا دینگرا با مطالعه‌ی موردی کتابفروشان سیار در «بازار کتاب یکشنبه» دهلی قدیم، این بحث را به سطحی دیگر برد. او نشان داد که چگونه این کتابفروشان، در برابر ساماندهی‌های رسمی و جابجایی‌های شهری که به بهانه‌ی نظم‌بخشی صورت می‌گیرد، با اتکا به شیوه‌های منعطف و پیوندهای عمیق اجتماعی، تاب می‌آورند و فرهنگ کتابخوانی را در لایه‌های مختلف جامعه زنده نگه می‌دارند.
در پایان، می‌توان گفت که برگزارکنندگان این همایش، فضایی گرم و الهام‌بخش برای گفتگو فراهم آوردند. برنامه‌ی کنفرانس به‌خوبی نشان داد که نهادهای ادبی چگونه می‌توانند در برابر تحولات بزرگ اجتماعی تاب بیاورند و در عین حال، این پرسش بنیادین را مطرح کرد که بقا و استقلال فرهنگی در جهان امروز، تحت چه شرایطی امکان‌پذیر است. این همایش، تجلیلی بود از کتابفروشی‌ها، نه به‌عنوان میدان نبرد، بلکه به‌عنوان باغ‌هایی که در آن‌ها، بذر اندیشه‌های گوناگون با صبوری و مراقبت، پرورش می‌یابد.
علی‌جعفرآبادی
مدیرعامل شهرکتاب
برچسب‌ها:پژوهش در کتابفروشی, نظریه کتابفروشی
