نشست خبری رونمایی از مجموعه «لبه دانش» در دفتر نشر هرمس برگزار شد:
مراسم رونمایی از مجموعه‌ای از کتاب‌های ترجمه‌شده با استفاده از فناوری هوش مصنوعی، تحت عنوان «لبه دانش»، روز چهاردهم اردیبهشت‌ماه در دفتر نشر هرمس برگزار شد. در این نشست که با حضور مهدی فیروزان مدیرعامل شهرکتاب، مرتضی کاردر مدیر نشر هرمس و محمود قلی‌پور دبیر مجموعه و سرویراستار پروژه برگزار شد، ابعاد مختلف ورود ساختاریافته هوش مصنوعی به فرایند ترجمه کتاب بررسی شد.
مرتضی کاردر در ابتدای این نشست با اشاره به واکنش‌های گسترده نسبت به خبر استفاده از هوش مصنوعی در ترجمه کتاب‌ها گفت: از روز گذشته که خبر این اقدام منتشر شد، با واکنش‌هایی مواجه شدیم که عمدتاً انتقادی بودند و از این بابت خوشحالم، چراکه نشان‌دهنده حساسیت فعالان حوزه نشر نسبت به آینده این صنعت است. او افزود: سؤالاتی مطرح شد که اگر قرار است چنین رویدادی رخ دهد، پیامدهای آن چیست؟ آیا به معنای حذف تدریجی مترجمان انسانی خواهد بود؟ وضعیت صنعت نشر در این شرایط چگونه خواهد بود و دقیقاً در چه مرحله‌ای از این مسیر قرار داریم؟
مدیر نشر هرمس با اشاره به اینکه در برنامه‌ریزی اولیه قرار بود توضیحات این نشست را خودش و قلی‌پور ارائه دهند، گفت: با توجه به اینکه آقای فیروزان محرک اصلی این حرکت بوده‌اند، بهتر دیدیم که ایشان مستقیماً درباره دلایل این اقدام صحبت کنند. از زمان طرح جدی موضوع هوش مصنوعی در ماه‌های اخیر، ایشان تأکید داشتند که باید در این حوزه اقدامی پیش‌دستانه صورت گیرد. شهرکتاب و هرمس بر این باور بودند که نباید منتظر بمانند تا دیگران وارد این عرصه شوند. تأکید ایشان این بود که این یک اقدام آینده‌نگرانه است، زیرا دیر یا زود تمام صنعت نشر و ترجمه با این فناوری روبه‌رو خواهد شد.
کاردر در ادامه گفت: طبیعی است که چنین تحولی با واکنش‌های تردیدآمیز مواجه شود، به‌ویژه در صنعتی مانند نشر که متکی به مترجمان برجسته و آثار ماندگار است. اما حجم بازخوردها، ازجمله صدها پیام انتقادی که دریافت کردیم، نشان می‌دهد موضوع جدی است و نیاز به شفاف‌سازی دارد.
در ادامه، مهدی فیروزان مدیرعامل شهرکتاب در سخنانی گفت: خوشحالیم که چنین واکنش‌هایی را می‌بینیم، چراکه نشان می‌دهد نبض این صنعت می‌زند. این حساسیت برای ما انگیزه‌بخش است. همواره تأکید ما بر آن بوده که اگر با فناوری درگیر نشویم، نمی‌توانیم آینده آن را پیش‌بینی کنیم. هوش مصنوعی امروز به موضوعی جهانی بدل شده و در هر محفلی مورد بحث است. خودِ اصطلاح «هوش مصنوعی» تبدیل به ترند شده است. هنوز شخصاً قضاوت قطعی در مورد خوب یا بد بودن این پدیده ندارم، زیرا جایگاه آن هنوز برایم روشن نیست.
وی با مروری بر تاریخ فناوری افزود: از سال ۱۹۵۵ و بعد از جنگ جهانی دوم که مفاهیمی مانند یادگیری عمیق و هوش ماشینی مطرح شد، تاکنون حدود ۲۴ فناوری تحول‌آفرین ظهور کرده‌اند. زبان یکی از شگفت‌انگیزترین آن‌هاست، اما هیچ‌یک از این فناوری‌ها مصون از سوءاستفاده نبوده‌اند. کشاورزی که می‌توانست گرسنگی را در آفریقا برطرف کند، گاه موجب فقر بیشتر شده است. انرژی هسته‌ای نیز که با اهداف صلح‌آمیز توسعه یافت، به سلاح تبدیل شد. ما تنها در صورتی می‌توانیم پیامدهای هوش مصنوعی را پیش‌بینی کنیم که درگیر آن شویم.
فیروزان با اشاره به تبعات اقتصادی و فرهنگی هوش مصنوعی گفت: ضروری است با آگاهی و مسئولیت‌پذیری به سمت این فناوری برویم. تا زمانی که صرفاً مصرف‌کننده باشیم، امکان جهت‌دهی علمی نخواهیم داشت. مسئله اصلی امروز، اخلاق در هوش مصنوعی است. چه کسانی باید مبانی اخلاقی آن را تعیین کنند؟ آیا توسعه‌دهندگان غربی با مبانی اخلاقی ما هم‌خوانی دارند؟ اگر نداشته باشند، چه راهی برای اثرگذاری داریم؟
او در ادامه گفت: در زبان‌شناسی نکته‌ای مطرح است که اگر بخواهیم زبان مادری‌مان ابزار تولید علم باشد، باید واژگان آن ظرفیت علمی داشته باشند. وقتی به زبان لاتین فکر می‌کنیم، نمی‌توانیم پیشران علم باشیم. امروز توسعه‌دهندگان اصلی هوش مصنوعی کسانی هستند که با پیشینه‌های فرهنگی متفاوتی کار می‌کنند. اگر ما وارد میدان نشویم، هویت فرهنگی و زبانی فرزندانمان دستخوش دگرگونی خواهد شد.
فیروزان با تأکید بر لزوم مشارکت فعال در توسعه فناوری گفت: امروز هوش مصنوعی دیگر فقط دریافت و پردازش نیست، بلکه به مرحله‌ای رسیده که به استنتاج می‌پردازد. همان‌طور که دکارت گفت «می‌اندیشم، پس هستم»، امروز با هوش مصنوعی‌هایی مواجهیم که واقعاً می‌اندیشند. این فناوری‌ها با خود بازی می‌کنند، فراتر از آنچه برایشان برنامه‌ریزی شده یاد می‌گیرند و به ظرفیتی بیش از ده برابر حالت اولیه می‌رسند. او گفت: این همان «هستم» است، اما هنوز نمی‌دانیم این «بودن» چقدر واقعی است.
او افزود: اگر از منظر تکاملی نگاه کنیم، این فناوری هنوز در مراحل ابتدایی حیات است، اما ظرف دو تا سه سال آینده، ممکن است بتواند هر آنچه انسان خلق کرده را بازتولید کند. این نه خیال است و نه ترس؛ داده‌های تمدن بشری امروز در اختیار ماشین‌هایی است که با سرعت در حال تحلیل آن‌ها هستند. ما باید با ساماندهی و مشارکت فعال، این فناوری را وارد اکوسیستم نشر کنیم.
فیروزان با ذکر مثالی فنی گفت: امروز یک برنامه‌نویس می‌تواند با سیصد خط کد، مدلی طراحی کند که قابلیت‌هایی مانند تبدیل صوت به متن، متن به صوت، جستجوی خودکار، ویرایش و حتی تقلید صدا را داشته باشد. در زبان انگلیسی این فناوری به بلوغ رسیده است، اما در زبان فارسی هنوز چالش‌هایی داریم. هدف ما این است که با وجود هزینه‌ها و انتقادها، این چراغ را روشن نگه داریم.
او در پایان گفت: اگر امروز وارد این حوزه نشویم، فردا نمی‌توانیم آن را اصلاح کنیم. این پروژه نه‌تنها برای ترجمه، بلکه برای حفظ زبان و هویت ایرانی اهمیت دارد.
در ادامه نشست، مرتضی کاردر گفت: ورود ما در نشر هرمس به انتشار کتاب درباره حوزه هوش مصنوعی، ترجمه و انتشار کتاب «چشم خدایگان؛ تاریخ اجتماعی هوش مصنوعی» بود که چند ماه پیش منتشر شد. این کتاب رویکردی انتقادی دارد و نویسنده‌اش، متئو پاسکوئینی، فیلسوف جوان و چپ‌گرای ایتالیایی است. گرچه برنامه داشتیم او را به ایران دعوت کنیم، اما به دلیل شرایط نمایشگاه این امر محقق نشد.
وی در ادامه درباره روند اجرایی پروژه گفت: هدف اصلی ما از تشکیل این جلسه، انتقال تجربیات یک ساله همکاری با ۱۰ تا ۱۵ مترجم است. برخی از این مترجمان با ما ادامه ندادند، اما پروژه با جدیت دنبال شد. انتخاب کتاب‌ها از سه مسیر انجام شد؛ برخی را خودمان جست‌وجو کردیم، برخی توسط مترجمان پیشنهاد شدند و برخی هم با توصیه آقای فیروزان انتخاب شدند. او تأکید کرد که در این پروژه از هوش مصنوعی به‌عنوان یک ابزار استفاده شده و ترجمه‌ها طی سه مرحله ویرایش شده‌اند.
کاردر در ادامه گفت: پروژه فعلی شامل حدود ده عنوان کتاب است که یکی از آن‌ها منتشر شده و بقیه در مرحله پایانی آماده‌سازی هستند. هدف ما ارائه به‌روزترین آثار علمی جهان، تقویت زبان فارسی در حوزه فناوری، و ارتقای سطح ترجمه با ابزارهای نوین بوده است. او مقایسه‌ای با رشد وب فارسی انجام داد و گفت: همان‌طور که وب فارسی از یک پیکره ضعیف به یک ابزار قدرتمند تبدیل شد، هوش مصنوعی نیز می‌تواند با تقویت پیکره زبان فارسی توسعه یابد.
در ادامه نشست، محمود قلی‌پور دبیر مجموعه «لبه دانش با هوش مصنوعی» سخنان خود را با اشاره به واکنش‌های مختلف آغاز کرد و گفت: زمانی که این پیشنهاد به من داده شد، یکی از دوستانم گفت وارد قمار بزرگی شده‌ام. حتی تماس‌هایی داشتم که می‌گفتند از این پس می‌توان به تمام ترجمه‌هایتان شک کرد.
قلی‌پور گفت: ماشین ترجمه، حافظه ترجمه و هوش مصنوعی در ترجمه از دل رشته مطالعات ترجمه بیرون آمده‌اند، نه علوم کامپیوتر. اما توسعه آن‌ها امروز بیشتر توسط مهندسان کامپیوتر پیش می‌رود و این مسئله باعث فاصله گرفتن از نیازهای مترجمان شده است.
او با بیان اینکه ترجمه ماشینی فاقد روح انسانی است، افزود: ترجمه صرفاً جابجایی واژگان نیست بلکه انتقال حس، لحن، ساختار فرهنگی و معنایی متن است. زبان فارسی به دلیل انعطاف ساختاری و امکان خلق معانی متعدد با یک واژگان ثابت، برای الگوریتم‌ها چالش‌برانگیز است. در مقایسه با زبان‌هایی مانند انگلیسی یا فرانسه، ساختارهای دستوری فارسی بسیار پیچیده‌تر است.
قلی‌پور با اشاره به اینکه در این پروژه مفتون هوش مصنوعی نبوده‌اند، گفت: در عملکرد این سیستم‌ها، ابتدا به پیکره‌های رسمی مراجعه می‌شود و در صورت عدم یافتن پاسخ، به منابع اینترنتی مانند وبلاگ‌ها و نوشته‌های غیررسمی که پر از خطاست رجوع می‌کنند. هدف ما بررسی فاصله بین ترجمه ماشینی و استاندارد مطلوب بود.
او در ادامه ترکیب تیم ترجمه را شرح داد: چهار مترجم حرفه‌ای، چهار دانشجوی نخبه دانشگاه تهران و دو نفر از آموزشگاه‌های زبان. فرایند ترجمه شامل سه مرحله بود؛ ترجمه خام هوش مصنوعی، نسخه ویرایش‌شده مترجم و نسخه نهایی پس از ویراستاری تخصصی. اختلاف بین ترجمه ماشینی و انسانی بین ۶۰ تا ۷۰ درصد گزارش شد. در متون فلسفی تا ۷۵ درصد اصلاح نیاز بود، در متون تاریخی ۶۸ درصد و در متون ادبی بیش از ۸۲ درصد حس متن منتقل نشده بود.
قلی‌پور در پایان سه هدف اصلی پروژه را این‌گونه بیان کرد: تربیت نسل جدیدی از مترجمان متعهد به زبان فارسی، ارتقای کیفیت معادل‌یابی واژگان، و حفظ اصالت زبانی در برابر انحرافات ترجمه ماشینی. او بر لزوم پیوند صنعت نشر با دانشگاه، تدوین پیکره زبانی ملی، آموزش مستمر، و کنترل کیفی هوشمندانه تأکید کرد و این پروژه را الگویی برای ناشران دیگر دانست.
همچنین اعلام شد که کتاب‌های این مجموعه در نمایشگاه کتاب پیش رو در دسترس علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
برچسب‌ها:ترجمه, لبه دانش, محمود قلی پور, مرتضی کاردر, مهدی فیروزان, نشر هرمس, هوش مصنوعی
