بخش کودک و نوجوان مؤسسه شهرکتاب در مسیر طراحی و برگزاری نخستین دوره جایزه «روباه شنی»، مطالعه‌ای تطبیقی (benchmark) درباره مهمترین جوایز کتاب به انتخاب کودکان و نوجوانان در سطح بین‌المللی انجام داده است. این مطالعه که در خرداد ۱۴۰۳ به پایان رسید، نخستین گام برای شناخت دقیق‌تر سازوکارهایی است که صدای خوانندگان جوان را در تصمیم‌گیری‌های فرهنگی بازتاب می‌دهند.
در این پژوهش، جوایزی همچون «فهرست انتخاب کودکان» (Children’s Choices Reading List)، «جایزه انتخاب کتاب کودکان کانادا» (Hackmatack)، «جایزه کتاب نوجوان آلمان» (Deutscher Jugendliteraturpreis)، و «جایزه انتخاب نوجوانان بریتانیا» (Children’s Book Award UK) بررسی شده‌اند که سابقه برگزاری برخی از آنها به حدود ۷۰ سال می‌رسد. ساختار داوری، شیوه نامزدی آثار، گروه‌های سنی، فرایند رأی‌گیری، نقش نهادهای حامی، و نحوه تعامل کودکان با کتاب‌ها از جمله محورهای این مطالعه بوده است.
دسته‌بندی اطلاعات مهمترین جوایز بین‌المللی
۱. گروه سنی شرکت‌کنندگان در رأی‌گیری
گستره سنی شرکت‌کنندگان در این جوایز بین ۴ تا ۱۸ سال است. برخی جوایز مثل Hackmatack یا Children’s Choices به‌صورت تفکیک‌شده رده‌های سنی مختلف را پوشش می‌دهند.
۲. شیوه انتخاب نامزدها
• در برخی جوایز، لیست اولیه از سوی ناشران پیشنهاد می‌شود و سپس کودکان رأی می‌دهند.
• در برخی دیگر مانند Hackmatack و جوایز ایالتی آمریکا (مثل WCCPBA)، کمیته‌هایی متشکل از کتابداران و معلمان لیست اولیه را تهیه می‌کنند.
• در برخی جوایز نیز فهرست اولیه از سوی کودکان و نوجوانان عضو باشگاه‌های کتابخوانی معرفی می‌شوند.
۳. فرآیند رأی‌گیری
• کاغذی و آنلاین: بعضی از جوایز از روش‌های ترکیبی استفاده می‌کنند.
• مراحل رأی‌گیری: برخی جایزه‌های تک‌مرحله‌ای و برخی دومرحله‌ای هستند. مثلاً در Kids’ Book Choice Awards رأی‌گیری دو مرحله دارد؛ مرحله اول برای تعیین فهرست نهایی و مرحله دوم برای انتخاب برنده.
• ملاحظات سنی: برخی سیستم‌ها در اختیار خود کودکان و نوجوانان است و سن مخاطبان نیز بررسی نمی‌شوند، اما در مواردی دیگر فقط کتابداران و معلمان مدارس اجازه دارند رأی‌های کودکان و نوجوانان را ثبت کنند. در برخی جوایز نیز دانش‌آموزانی که حداقل دو کتاب فهرست را خوانده باشند، اجازه رأی دارند.
۴. نقش نهادهای حامی
اکثر جوایز با حمایت نهادهایی چون انجمن‌های کتابداری، فدراسیون‌های فرهنگی، یا نهادهای دولتی مانند وزارت فرهنگ همراه هستند. در برخی موارد نیز سازمان‌های مردم‌نهاد یا انجمن‌های سوادآموزی نقش محوری دارند.
۵. تعامل کودکان با کتاب‌ها
• فعالیت‌هایی چون بلندخوانی، بحث گروهی، طراحی پرسش و پاسخ، و مشارکت در جلسات نهایی از راهکارهای افزایش مشارکت نوجوانان در فرایند داوری است.
• برخی جوایز مثل Children’s Book Award UK برنامه‌های ملاقات با نویسندگان و جمع‌آوری یادداشت‌ها و نقاشی‌های کودکان را نیز اجرا می‌کنند.
بر اساس یافته‌های این مطالعه، بازتاب صدای کودکان در جوایز کتاب کودک و نوجوان، نیازمند طراحی دقیق فرایندهایی شفاف، قابل‌اعتماد، و در عین حال سرگرم‌کننده است. رویکردهایی همچون فراهم کردن زمینه گفت‌وگو و فعالیت پیرامون کتاب‌ها، و استفاده از ابزارهای نوین دیجیتال می‌تواند نقش مهمی در تقویت فرهنگ کتابخوانی در میان نسل نوجوان ایفا کند.
مطالعه تطبیقی مؤسسه شهرکتاب نشان می‌دهد که مشارکت واقعی مخاطب کودک و نوجوان در فرآیند انتخاب، نه‌تنها به افزایش علاقه به کتابخوانی می‌انجامد، بلکه اعتمادبه‌نفس، حس مشارکت فرهنگی، و نگاه انتقادی نوجوانان را نیز تقویت می‌کند. در همین راستا، جایزه روباه شنی تلاش دارد با تکیه بر الگوبرداری هوشمندانه از این تجربه‌ها، مسیر جدیدی را در تعامل مؤثر با مخاطب نوجوان ایرانی رقم بزند.
اولین دوره جایزه روباه شنی (کتاب برگزیده نوجوان به انتخاب نوجوانان)، تابستان ۱۴۰۴ به مدت ۱۰ هفته از طرف موسسه شهرکتاب، در بستر شبکه اجتماعی کتابخوانان (بهخوان) برگزار می‌شود.
برچسب‌ها:جایزه روباه شنی, شهرکتاب, مؤسسه شهرکتاب, مطالعات تطبیقی
