باید و نبایدهای یک قرارداد

شهرآرا: مصطفی ملکیان، استاد مطرح فلسفه و اخلاق، دوره آموزشی فشرده‌ای را در مشهد برگزار کرد. شرکت طیف‌های متنوع از اقشار مشهدی نکته چشمگیر این گردهمایی بود. این دوره دوروزه آموزشی به همت «کانون بعثت اخلاق» در سالن همایش پژوهشکده تعلیم و تربیت عباس‌زادگان برگزار شد. ملکیان در روز نخست به مباحثی درباره اخلاق همسرانگی پرداخت و برای رفع معضلات پیش‌روی این موضوع راهکارهای عملی توصیه کرد. به گفته خود او، در ارائه این مباحث، منظرهایی چون نگاه الهی، مذهبی، عرفی، عرفانی و... کنار گذاشته شده و به اخلاق کاربردی خانواده تنها از منظر فلسفه نگریسته شده است. این اندیشمند اذعان کرد که اساس بحث در منظر فلسفی، نگاه به مسائل بر اساس برهان‌های عقلی است و در این مباحث هم گفته فیلسوفان اخلاق درباره همسرداری تشریح شده است.

  ازدواج یک قرارداد است
نخستین چیزی که در بحث اخلاق کاربردی همسری به ذهن افراد متبادر می‌شود «وفاداری» است که ملکیان ترجیح داد از میان همه مباحث موجود در اخلاق فلسفی همسرداری به آن بپردازد. این فیلسوف اخلاق، وفاداری به معنای کلی (فارغ از نهاد خانواده) را به ۳ قسم «وفاداری بدون اختیار» (وفاداری فرزند به والدین)، «وفاداری نیمه‌اختیاری-نیمه‌غیراختیاری» (وفاداری والدین به فرزند) و «وفاداری اختیاری» (وفاداری به مقتضای قرارداد) تقسیم کرد و گفت: وفاداری ازدواج در قسم سوم است و ما با اراده و اختیار همسرمان را انتخاب می‌کنیم و بر اساس یک قرارداد به او و به مفادی که در قرارداد امضا شده‌است وفادار هستیم.
ملکیان در ادامه، بزرگ‌ترین مشکل ازدواج از نظر فیلسوفان اخلاق را مشخص و واضح‌نبودن مفاد قرارداد ازدواج مطرح کرد و ادامه داد: بزرگ‌ترین مشکل این است که زن و شوهر نمی‌دانند نسبت به هم باید چه چیزی را رعایت کنند و ملزم به رعایت چه چیزی نیستند.
او همچنین تشریح کرد: قرارداد ازدواج صرفاً مکتوب نیست. احتمال دارد در مواردی قرارداد ذهنی و یا هر ۲ نوع آن بسته شده باشد.
این استاد اخلاق در تشریح مفاد قرارداد ازدواج، به چند ماده‌ای که در مباحث فلسفی اخلاقی مطرح شده است اشاره کرد و گفت: «عشق»، «آمیزش جنسی»، «کمک و خدمت به یکدیگر»، «تقسیم منافع زندگی» و «فرزندآوری» مفادی هستند که در قرارداد ازدواج مطرح است و زن و شوهر مجاب به رعایت آن‌ها هستند. این مواد نزد افراد مختلف متفاوت است. بعضی معتقدند چند ماده را با هم در قرارداد ازدواج باید رعایت کرد. بعضی فلاسفه هم می‌گویند می‌توان قرارداد ازدواج را تک‌ماده‌ای بست.
او همچنین با بیان اینکه در قراردادها باید امور ارادی و اختیاری را گنجاند افزود: برخلاف ۴ ماده دیگر قرارداد ازدواج که اختیاری هستند، عشق و عاشقی در اراده کسی نیست و نمی‌توان توقع داشت کسی تا پایان قرارداد ازدواج عاشق بماند و یا عاشق شخص سومی نشود، اما می‌توان توقع داشت طرف زمینه‌های عاشقی به شخص سوم را در زندگی پدید نیاورد (عالمانه و عامدانه) و با بروز ندادن عملی و گفتاری عشق به شخص سوم، آن را کنترل کند تا خلاف قرارداد ازدواج عمل نکرده باشد.

  عاشق ماندن از مفاد قرارداد ازدواج نیست
این اندیشمند ادامه داد: بر اساس آنچه پیش‌تر گفته شد، ازدواج بر پایه عشق، منطقی و پذیرفتنی است اما اینکه انتظار داشته باشیم همسری، زندگی زناشویی را همچنان بر اساس عشق ادامه دهد، غلط و غیرعقلانی است. عاشق ماندن و عاشق شخص سومی نشدن را نمی‌توان در مفاد قرارداد ازدواج گنجاند.
ملکیان بی‌اخلاقی در نهاد خانواده را در رعایت نکردن مواد قرارداد دانست و افزود: نامشخص بودن مفاد قرارداد ازدواج، ابهامی تاریخی است و تا این ابهام رفع نشده است زن و شوهر نمی‌توانند وفاداری خود را به ازدواج ثابت کنند. این ابهام در تمام ادیان و مذاهب، در تمام تمدن‌ها وجود دارد و حالا که این ابهام زدوده نشده است زن و شوهر باید با هم مفاد قرارداد را مشخص کنند تا فلسفه اخلاق کارکرد خود را در زندگی آن‌ها داشته باشد.

  هرچیزی غیر از مفاد قرارداد، «حریم خصوصی» است
به تأکید ملکیان، مواد قرارداد در ۲ ازدواج متفاوت، متغیر است و اصلاً نمی‌توان اشتراکی بین مفاد ۲ ازدواج تعیین کرد و تعیین مواد قرارداد هیچ حد و معیاری ندارد. این مدرس اخلاق کاربردی، انتظار رعایت مواردی بیش از مواد قرارداد ازدواج را امری غیراخلاقی برشمرد و گفت: بعد از اینکه مواد قرارداد مشخص شد و ۲ طرف آن را پذیرفتند، دیگر نمی‌توان توقع داشت آن‌ها چیزی را بیشتر از آنچه در قرارداد ازدواج آمده است رعایت کنند.
او با بیان اینکه مواردی را که در قرارداد مدنظر ذکر نشده است در «حریم خصوصی» دسته‌بندی می‌کنیم که همسران نباید به آن تجاوز کنند، تصریح کرد: ۲ طرف در رعایت حریم خصوصی طرف مقابل حق «نظارت»، حق «دخالت» و حق «مخالفت» ندارند و تنها می‌توانند از راه اقناع عقلی و استدلال به هم بفهمانند که یک رفتار، یک عقیده و... خلاف عقل است و طرف مقابل خود را از تکرار آن رفتار، عقیده و... منع کنند و اگر همسر قانع شد، می‌توان از او توقع رعایت این امر را داشت.
ملکیان در باره روش‌های کاربردی برای اقناع همسر در رعایت کردن ماده‌ای خارج از مواد قرارداد تأکید کرد: تنها می‌توان مواردی را به قرارداد اضافه کرد و یا توقع رعایت آن را از همسر داشت که از راه استدلال و اقناع عقلی مورد توافق ۲ طرف قرار گرفته باشد و اگر یک طرف از نیروی انگیزاننده (تشویق‌کننده) و یا نیروی بازدارنده (تهدیدکننده) در قانع‌کردن طرف مقابل برای رعایت و یا ترک یک رفتار بهره برد، خلاف اخلاق و قرارداد است.

  «شخصیت» یعنی عقلانیت در نظر و آزادی در عمل

این استاد فلسفه در ادامه تشریح ویژگی‌های قرارداد ازدواج گفت که باید طرف مقابل را به عنوان یک «شخص» پذیرفت و در تشریح شخص گفت: ۲ طرف باید در مقام نظر به عقلانیت و در مقام عمل به آزادی یکدیگر احترام بگذارند. احترام گذاشتن به عقلانیت و آزادی یعنی اینکه نیاز نیست هر ۲ طرف مثل یکدیگر فکر و عمل کنند.
مصطفی ملکیان با استناد به نظریه ایمانوئل کانت، فیلسوف برجسته سده هجدهم، اظهار کرد: کانت معتقد است اگر در برخورد با طرف مقابل آزادی در عمل و عقلانیت در نظر را نپذیرفتیم، برای آن شخص «شخصیت» قائل نشده‌ایم و او را «شیئ» پنداشته‌ایم. وقتی کسی را شیئ دانستیم پس به او نگاه ابزاری داریم و خاصیت جدانشونده شیئ ابزار بودن آن است. ما از ابزار نمی‌پرسیم که چطور باید از آن بهره برد و وقتی در رفتار با کسی چگونگی رفتار با او را نپرسیدیم یعنی بدون رضایت شخص از او استفاده کرده‌ایم و باز این بدین معنی است که از او سوءاستفاده کرده‌ایم.
این اندیشمند حوزه اخلاق «صداقت» و «صراحت» در گفتار و عمل را از دیگر شروط رعایت اخلاقی قرارداد ازدواج بیان کرد و افزود: ۲ طرف باید در رفتار و گفتار خود به گونه‌ای باشند که برای طرف مقابل نیت و نحوه عمل‌کرد مشخص باشد و او در تشخیص یک رفتار و گفتار دچار مشکل و ابهام نشود.