مردی که از زمانه‌اش جلوتر بود

ایران: مهرداد بهار بیست و دوم آبان‌ماه سال یک هزار و سیصد و هفتاد سه در شصت و چهارسالگی از دنیا رفت. او دهم مهرماه ۱۳۰۹ به دنیا آمد. مهرداد بهار، فرزند ملک‌الشعرا بهار به راهی رفت که پدرش پیش گرفته بود و بخش عمده‌ای از عمر و هستی‌اش را مصروف پژوهش‌های علمی و تاریخی کرد و از سرآمدان اسطوره‌شناسی ایران شد. علاوه بر تربیت چند نسل از پژوهندگان تاریخ ایران باستان و اسطوره‌های ایرانی، پژوهش‌های متعددی به قلم ایشان منتشر شد که از آن جمله می‌توان اشاره کرد به «اساطیر ایران»، «پژوهشی در اساطیر ایران»، «سخنی چند درباره شاهنامه»، «جُستاری چند در فرهنگ ایران»، «ادیان آسیایی» و... با ابوالقاسم اسماعیل‌پور که در کتاب «ادبیات مانوی» با بهار همکاری داشته به گپی کوتاه نشستیم.
 ایران باستان و اسطوره‌شناسی دو عرصه مهم پژوهش‌های مهرداد بهار است، اهمیت پژوهش‌های این اسطوره‌شناس و مورخ به چیست؟
بزرگ‌ترین دغدغه زنده‌یاد مهرداد بهار فرهنگ ایران باستان بود و در دو حوزه، پیشینه فرهنگ ایران و اساطیر ایران پژوهش‌های ارزشمندی را انجام داد. در زمینه پیشینه تاریخ و تمدن ایران، صاحب نظر بود و نظریه‌ای جدیدی را در بازخوانی تاریخ و تمدن ایران پیش کشید. برخلاف تلقی‌های رایج تا زمان بهار، او فرهنگ باستانی ایران را متأثر از فرهنگ بین‌النهرین می‌دانست.
این نظریه در سال‌های قبل انقلاب با مخالفت بسیاری از پژوهشگران روبه‌رو شد و متأثر از فضای سیاسی - اجتماعی آن سال‌ها بسیاری معتقد بودند فرهنگ ایران باستان متأثر از فرهنگ آریایی است، بسیاری بر مهرداد بهار تاختند، اما پس از گذشت چند دهه این دیدگاه جناب بهار مورد تأیید وپذیرش بسیاری از پژوهشگران قرار گرفت. مگر می‌شود، فرهنگ باستانی خوزستان که بیش از چهار هزار سال قدمت دارد، متأثر از فرهنگ آریایی باشد، بی‌شک این حوزه تمدنی ایران جزء مهمی از فرهنگ اصیل ایرانی است و متأثر از فرهنگ آریایی نیست.
همچنین در بخش پژوهش‌های اساطیری نیز تا زمان مهرداد بهار کتاب مستقل «اساطیر ایرانی» در دست نبود و آن‌طور که باید و شاید به اسطوره‌های ایرانی پرداخته نشده بود. در سال یک هزار و سیصد و پنحاه و یک، کتاب «اساطیر ایران» را در بنیاد فرهنگ ایران منتشر کرد و در سال‌های بعد از انقلاب هم با بسط و شرح و تفصیل این اثر، آن را با عنوان «پژوهشی در اساطیر ایران» منتشر کرد. هرچند پیش از او پژوهش‌های ایران‌شناسی از سوی مستشرقان انجام شده بود، اما مستقلاً به اسطوره‌های ایرانی پرداخته نشده بود، از این‌رو می‌توان او را پیشکسوت و بینان‌گذار «اسطوره‌شناسی ایران» دانست.
 او در زمانه‌ای به پژوهش‌های اسطوره‌شناسی ایرانی پرداخت، که معدود افرادی به اهمیت این موضوع پی برده بودند و به این اعتبار از خیلی هم‌نسل‌هایش پیش‌تر بود و می‌توان یکی دیگر از دلائل اهمیت مهرداد بهار را این موضوع دانست؟
همین‌طور است، او از زمانه‌اش جلوتر بود، به همین اعتبار نقشی تأثیرگذار در عرصه پژوهش‌های تاریخی داشت. تلقی رایج از تاریخ و تمدن ایران در آن سال‌ها، صرفاً فخر ورزیدن به مفاخر فرهنگی بود. اما او معتقد بود باید با دیدگاه علمی، سنت فرهنگی و تمدنی ایران را خواند و نقد کرد و جنبه‌های مثبت و ارزشمند آن را در زیست و جهان امروز ایرانی به کار گرفت. برایش مهم بود دیدگاه تاریخی مردم ایران ارتقاء پیدا کند به همین اعتبار هم آثارش مورد توجه مخاطب‌ها قرار گرفت. من مسئولیت آماده‌سازی و بازبینی نهایی کتاب‌های «جستاری در فرهنگ ایران» و «از اسطوره تا تاریخ» را داشته‌ام که بارها تجدید چاپ شده است و مجموعاً ده‌ها هزار نسخه از این کتاب‌ها فروش رفته است و این نشان می‌دهد، مخاطب به آثار علمی و خلاقانه تاریخی و اسطوره‌شناسی توجه می‌کنند و اخیراً هم کتاب گفت‌وگوی نویسنده فقید هوشنگ گلشیری با زنده‌یاد استاد مهرداد بهار در نشر نیلوفر منتشر شده است و در کمتر از یک ماه به چاپ دوم رسیده است.