حکمتِ زندگی در آینه افکار امیرِالمومنین

 هنر آنلاین: نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امام اول شیعیان، علی ابن ابی‌طالب (ع) است که شخصی به نام سید رضی در قرن چهارم هجری قمری براساس ذوق ادبی شخصی خود فراهم آورده است. ترجمه‌های متعددی از این کتاب به فارسی در دسترس است که از آن میان می‌توان به ترجمه‌های سید جعفر شهیدی، علی نقی فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری و ... اشاره کرد. اما ن‍ه‍ج ال‍ب‍لاغ‍ه م‍ن‍ظوم (خ‍طب‍ه‌ه‍ا) به‌اهتمام علی توکلی گنابادی مهمترین اثر منظوم فارسی بر اساس نهج البلاغه است.

اینک نگاهی به ۳۰ گفته از نهج البلاغه:

۱ـ توحید آن است که خدا را در وهم و اندیشه نیاوری (خداوند منزه از تجسم در وهم و خیال است) و عدل آن است که او را متهم نسازی (از اعمال ناشایست او را مبرا بدانی) .

۲ـ البته برای خدای تعالی در هر نعمتی حقی است (که باید در برابر آن سپاسگزاری کرد) پس هر که آن (شکر نعمت) را بجا آورد خداوند آن نعمت را بر او زیاد گرداند و کسی که در این مورد کوتاهی کند خداوند نعمتش را در خطر زوال اندازد.

۳ـ هر گاه بر دشمنت ظفر یافتی بشکرانه (نعمت) پیروزی از او در گذر.

۴ـ بیچاره و ستمدیده‌ای را به فریاد رسیدن و از شخص اندوهگین غم و اندوه را زدودن از جمله کفارات گناهان بزرگ محسوب می‌شود.

۵ـ ای فرزند آدم زمانی که دیدی پروردگار پاکت نعمت‌های خود را پشت سر هم به تو می‌بخشد و تو (به‌جای سپاسگزاری) او را معصیت و نافرمانی می‌کنی پس از (عذاب و عقوبت) او بترس (زیرا این آمدن نعمت پشت سر هم موجب گناه بیشتر و در نتیجه باعث زیادی عذاب و شکنجه خواهد بود) .

۶ـ زمانی‌که تو (در اثر گذشتن ایام عمر) پشت به دنیا کرده (و رو به طرف مرگ نهاده‌ای) و مرگ (هم به سوی) تو رو می‌آورد پس چه زود (میان تو و مرگ) ملاقات خواهد بود.

۷ـ برترین زهد، پنهان داشتن آن (از انظار مردم) است.

۸ـ شریف‌ترین توانگری و بی‌نیازی رها کردن آرزوها است.

۹ـ از دوستی احمق بر حذر باش زیرا که او می‌خواهد بتو سودی رساند (ولی به علت بی خردی) زیان می‌رساند و از دوستی بخیل دوری کن (که اگر از او چیزی بخواهی) خود را از تو نیازمندتر نشان می‌دهد و از دوستی بدکار سخت بپرهیز که ترا به بهای ناچیزی می‌فروشد و از دوستی دروغگو دوری گزین که او مانند سراب است (ترا می‌فریبد) دور را به تو نزدیک و نزدیک را از تو دور گرداند.

۱۰ـ زبان خردمند پشت قلب او است و قلب احمق پشت زبان او.

۱۱ـ گناه و عمل بدی (که از تو سر زند و) ترا اندوهگین کند در نزد خدا بهتر از کردار نیکی است که ترا بعجب و خودبینی وا دارد.

۱۲ـ پیروزی یافتن (در کارها) به احتیاط و دور اندیشی است و حزم و احتیاط به کار انداختن نیروی فکر و اندیشه است و رأی و اندیشه به محکم نگاهداشتن اسرار است.

۱۳ـ بترسید از صولت و سطوت کریم هنگامی که گرسنه شود و از حمله و سلطه لئیم موقعی که سیر شود.

۱۴ـ هر که به کیفر رسانیدن (دشمن یا خطا کار) تواناتر باشد به عفو و بخشیدن او سزاوارتر است.

۱۵ـ هیچ بی نیازی مانند عقل و هیچ فقری مانند جهل و هیچ میراثی همچون ادب و هیچ پشتیبانی مانند مشورت نیست.

۱۶ـ مردم دنیا مانند کاروانیانی هستند که آنها را در حال خواب سیر می‌دهند (و موقعی که مرگشان فرا رسید و به زندگی آنها خاتمه داد از خواب بیدار می‌شوند و این بیداری به حال آنان سودی ندهد) .

۱۷ـ پاکدامنی زینت تهیدستی و سپاسگزاری زیور توانگری است.

۱۸ـ هر گاه عقل (آدمی) کمال یابد سخنش نقصان پذیرد (پر حرفی دلیل بی خردی است) .

۱۹ـ هر نفسی که انسان می‌کشد یک قدم به سوی مرگش برمی‌دارد.

۲۰ـ هر که آنچه را که میان او و خدا است (به وسیله تقوی) اصلاح کند خداوند آنچه را که میان او و مردم است به صلاح آورد و کسی که کار آخرتش را اصلاح کند خداوند برای او کار دنیایش را درست کند و هر که را از خویشتن برای خود پند دهنده‌ای باشد از جانب خدا برای او محافظی خواهد بود.

۲۱- خداوند را فرشته‌ای است که هر روز فریاد می‌زند (ای مردم) زاد و ولد کنید برای مردن و جمع کنید برای فانی شدن و بنا کنید برای خراب شدن.

۲۲- هر که خود را در محل‌ه‌ای مورد تهمت قرار دهد نباید کسی را که نسبت به وی بدگمان شده است سرزنش کند.

۲۳ـ هر که خود رأی باشد به هلاکت افتد و کسی که با مردان مشورت کند در عقل‌های آنها شرکت جوید .

۲۴ـ ترک گناه از طلب توبه آسان ‍تر است.

۲۵ـ هر ظرفی به وسیله آنچه در آن نهند تنگ گردد (حجمش کاهش یابد) مگر ظرف علم (عقل و ذهن) که وسیع‌تر شود.

۲۶ـ هر که (پیش از مرگ) از خود حساب کشید سود برد و هر که از آن غفلت‌نمود زیان کرد و کسی که (از خدا) ترسید (از عذاب آخرت) ایمن گشت و آنکه پند گرفت بینا گردید و هر که بینا گردید فهمید و آنکه فهمید (در امور دین) دانا شد.

۲۷ـ در دیگر گونی‌های روزگار گوهر مردان دانسته شود.

۲۸ـ ستم کردن بر بندگان (خدا) بد توشه‌ای است برای روز رستاخیز.

۲۹ـ تغافل و چشم پوشی کریم از آنچه می‌داند از شریف‌ترین کارهای اوست.

۳۰ـ ایمان شناختن و معتقد بودن از روی قلب و اعتراف و اقرار به زبان و عمل نمودن با اعضاء و جوارح بدن است.

اما غُرَرُالحِکَم و دُرَرُالکِلَم کتابی است شامل گفتاوردهای حضرت علی (ع) که معمولا کمتر از نهج البلاغه مورد توجه قرار می‌گیرد اما مشحون است که سخنان حکمت آمیز. این گفتاوردها به شیوه الفبایی چیدمان شده و تعدادشان ۱۰۷۶۰ است. عبدالواحد تمیمی آمدی گرداورنده آن است که کتاب را در ۹۱ بخش (باب) فهرست بندی کرده است. "آمدی" غررالحکم و دررالکلم را به کمک کتاب‌های نهج البلاغه، صد کلمه جاحظ، تحف العقول ابن شعبه حرانی و دستور معالم الحکم قاضی قضاعی، به رشته تحریر در آورده است.

کهن ترین نوشتار غررالحکم و دررالکلم، نسخه شماره ۱۱۶۸ کتابخانه آستان قدس رضوی است، که به سال ۵۱۷ هجری قمری استنساخ شده است.
اینک ۳۰ گفته از این کتاب:

۱ـ به دنیا شیفته شدن بزرگترین گرفتاری است.

۲ـ علم و دانش گنجینه بزرگی است که فانی نشود.

۳ـ دین درختی را ماند که ریشه‌اش تسلیم و رضا (بر مقدرات الهی) است.

۴ـ جهاد (در راه خدا) ستون دین و روش نیک‌بختان است.

۵ـ بقضای الهی راضی بودن مصائب و گرفتاری‌های بزرگ را آسان گرداند.

۶ـ آرزوی (دراز) مرگ را نزدیک گرداند و انسان را از مقصد خود دور سازد.

۷ـ خردمند جز برای حاجتش و یا برای حجت و دلیل آوردن (بر مطلب حقش) سخن نگوید و جز باصلاح امور آخرتش اشتغال نجوید.

۸ـ از عذاب خدا ترسیدن روش و خوی پرهیزکاران است.

۹ـ مؤمن (همیشه) از گناهانش بیمناک است از بلا و گرفتاری خوفناک و برحمت پروردگارش امیدوار است.

۱۰ـ گریه از ترس خدا برای دور ماندن از درگاه خدا عبادت عارفان است.

۱۱ـ ترس و حرص و بخل خوی‌های زشتی هستند که بدگمانی بخدا آنها را یکجا گرد آورد.

۱۲ـ خردمند چون خاموشی گزیند می‌اندیشد و چون سخن گوید یاد خدا کند و زمانی‌که نگاه نماید عبرت گیرد.

۱۳ـ نیکبخت کسی است که از عقوبت (آخرت) بترسد در نتیجه ایمن گردد و بپاداش امیدوار باشد و کار نیک انجام دهد.

۱۴ـ زهد کوتاه کردن آرزوها و خالص نمودن اعمال (برای خدا) است.

۱۵ـ علم و دانش بهتر از مال و دارائی است علم ترا نگهداری کند در حالی‌که مال را تو باید نگهداریش کنی.

۱۶ـ صبر کردن از شهوت‌های نفسانی پاکدامنی است و از اعمال خشم بزرگواری است و از معصیت و گناه پارسائی است.

۱۷ـ پرهیزکاران (کسانی هستند که) اعمال‌شان پاکیزه و چشمان‌شان گریان و دلهای‌شان (از خوف خدا) ترسان است.

۱۸ـ خاطر جمع شدن بهر کسی پیش از آزمایش از کم خردی است.

۱۹ـ صبر دو گونه است یکی صبر در موقع بلا و گرفتاری که (چنین صبری) نیکو و زیبا است و بهتر از آن صبر در (عدم ارتکاب) محرمات است.

۲۰ـ از خوف خدا گریستن قلب را نورانی کرده و از بازگشت بارتکاب گناه باز دارد.

۲۱ـ آرامش و انس در سه چیز است: زن سازگار و فرزند نیک رفتار و دوست موافق.

۲۲- از دنیا بترس که آن دام شیطان و خراب کننده ایمان است.

۲۳ـ از کار زشت دوری گزین که آن نامت را زشت سازد و گناهت را زیاد گرداند.

۲۴ـ از سخن چینی اجتناب کن که آن کینه را (در دل‌ها) میکارد و شخص را از خدا و مردم دور گرداند.

۲۵ـ از ظلم و ستم دوری کن که آن بزرگترین گناهان است و ستمگر در روز قیامت برای ستمکاریش معذب خواهد بود.

۲۶ـ از دوستی دنیا بدور باش که آن سر آمد تمام خطاها و مجمع همه بلاها است.

۲۷ـ بدان که من چیزی مثل بهشت ندیدم که خواهان آن بخوابد و نه مثل دوزخ که گریزنده از آن خواب باشد.

۲۸ـ بدانید که ترسناک‌ترین چیزی که من بر شما از آن می‌ترسم (دو چیز است) پیروی هوای نفس و طول آرزو است.

۲۹ـ بدانید که شما در روزهای امید و آرزو بسر می‌برید که بدنبال آن مرگ است پس هر که در روزهای امید و آرزویش پیش از رسیدن اجلش اعمال (نیکی) انجام دهد عملش او را سود بخشد و اجلش به او زیان نرساند.

۳۰ـ برترین مردم سودمندترین آنها است به مردم.