مصطفی ملکیان از چه و از که می‌گوید؟

فرهیختگان:  «یکی از خوشبختی‌ها و بخت‌یاری‌های خودِ من در طول عمرم، آشنایی با تامس نیگل است... . دقیقاً از اولین بار که نام تامس نیگل را شنیدم و کتابی از او خواندم ۳۰ سال می‌گذرد. از همان کتاب اول که از نیگل مطالعه کردم جدا علاقه‌مند و شیفته اول قدرت تفکر و دوم انسان‌دوستی، نیک‌خواهی و دل‌سوختگی نیگل برای همنوعان و بشریت شدم...» این جملات را مصطفی ملکیان خرداد سال گذشته در مشهد به زبان آورد. جملاتی که از عمق علاقه ملکیان به فیلسوفی حکایت دارد که از قضا بخش‌هایی از آرای او امروز و در ایران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. مصطفی ملکیان، چهره شناخته‌شده‌ای در حوزه فلسفه و فضای روشنفکری ایران است. او در طول سال‌های اخیر به طور جدی آبشخور فکری خویش را نمایان کرده است. ملکیان از ابتدای دهه ۹۰ و به طور جدی از روزهای پایانی سال ۹۱ طرحی پژوهشی را آغاز کرد که پرسش‌هایش دقیقاً در حوزه فلسفه اخلاق قرار می‌گرفت.

  فرهنگ‌محوری و اخلاق‌مداری
«فرهنگ‌محوری» و «اخلاق‌مداری» مهم‌ترین مباحثی است که امروزه در کلام ملکیان مطرح می‌شود. ملکیان که بجد معتقد به روان‌شناسی فردی است، می‌گوید: «ریشه مشکلات جامعه را عمدتاً باید در فرهنگ و اخلاق جست‌وجو کرد و توجه به سیاست برای حل مشکلات، نوعی سطحی‌نگری است.» مصطفی ملکیان به اولویت فرهنگ بر سیاست معتقد است اما سوالی که همواره مطرح بوده این است که این تفکر بر پایه چه اندیشه‌ای شکل گرفته است. این همان پاسخی است که خود ملکیان آن را این‌گونه مطرح می‌کند: «نسبت داده شده است به نیگل که دفاع می‌کرده از اصالت فرهنگ و نقد می‌کرده است سیاست‌زدگی یا حتی اصالت سیاست را. این کاملاً سخن درستی است. نیگل واقعاً عقیده‌اش بر این است که بزرگ‌ترین مشکل یا یگانه مشکل یا علت‌العلل مشکلات یک جامعه، فرهنگ آن جامعه است.» با همین دیدگاه است که می‌توان اکنون از اندیشه تامس نیگل سخن گفت.

  فیلسوف آمریکایی
تامس نیگل، فیلسوف آمریکایی و استاد فلسفه و حقوق دانشگاه نیویورک است. از قضا نیگل در زمینه فلسفه ذهن، فلسفه سیاسی، فلسفه اخلاق و معرفت‌شناسی هم پژوهش می‌کند. او آثار فراوانی درباره اخلاق‌گرایی منتشر کرده است. نیگل که یوگسلاوی تبار است در سنت فیلسوفان تحلیلی به اندیشه‌ورزی مشغول است. او در طول سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ - تقریباً همان زمانی که ملکیان با اندیشه‌های او آشنا می‌شود - روی مباحث فلسفه سیاسی متمرکز می‌شود و تلاش می‌کند در برخی آثار خود روایتی تازه از مشروعیت سیاسی به دست دهد. با این دیدگاه است که او هر چند همانند جان راولز به نهاد معتقد می‌شود اما بر اصالت فرهنگ نسبت به اصالت سیاست تاکید می‌کند. تامس نیگل بر این باور است که «مادام که ما همینیم که هستیم، نمی‌توانیم یکسره از خود بیرون شویم. هر چه کنیم، باز هم اجزای جهانیم و دسترسی محدودی به سرشت واقعی بقیه اجزای جهان و نیز به سرشت واقعی خودمان داریم.»

  نیگل در ایران
هر چند اولین بار اندیشه‌های نیگل توسط ملکیان مطرح شد و او تلاش کرد که برخی مقالات این فیلسوف آمریکایی را ترجمه کند، اما به طور مشخص و در سایه حمایت‌های ملکیان اکنون چند سالی است که آثار نیگل نیز در ایران ترجمه می‌شود. کتاب «در پی معنا» تامس نیگل اولین کتابی بود که از او با ترجمه سعید ناجی و مهدی معین‌زاده در سال ۱۳۸۹ و از سوی انتشارات «هرمس» منتشر شد. اما پروژه بزرگ ترجمه آثار نیگل توسط یکی از شاگردان ملکیان در دست انجام است. جواد حیدری، که امروز به عنوان عضو هیات علمی دانشگاه شاهد مشغول فعالیت است، به همت انتشارات «نگاه معاصر» ترجمه مجموعه ۱۲ جلدی آثار نیگل را آغاز کرده است. اما دلیل این مطلب را که چرا حیدری به چنین پروژه‌ای علاقه‌مند شد ملکیان بهتر توضیح داده است: «خیلی علاقه‌مند بودم که کسانی در میان دانشجویان برای بررسی آرای نیگل برانگیخته شوند و مثل هر معلمی در واقع همه‌جا دانه می‌پاشیدم که وقتی لااقل یکی از این دانه‌ها به بار بنشیند. واقعاً خوشحالم که این به بار نشستن به دست دکتر حیدری انجام گرفت و او یگانه دانشجو و دوستی بود که معرفی من را از نیگل بجد گرفت و الان به نظر من هیچ کس در ایران به اندازه او نیگل را نمی‌شناسد.» اکنون حیدری که به ادعای ملکیان، نیگل را بهتر از هر کسی در ایران می‌شناسد چهار جلد از مجموعه آثار نیگل را ترجمه کرده است و می‌توان گفت اندیشه نیگل هر روز مشتاقان تازه‌ای پیدا می‌کند. اندیشه در سنت فلسفه تحلیلی و اصالت دادن به فرهنگ در معنایی که ملکیان آن را به کار می‌برد؛ یعنی آنچه در درون تک تک آدم‌ها وجود دارد و این ماجرایی است که می‌توان در قامت یک مکتب نوظهور از آن نام برد: «نیگلیسم».

    ذهن و کیهان  

کتاب «ذهن و کیهان» اولین اثری بود که از مجموعه ۱۲ جلدی آثار تامس نیگل از سوی نشر نگاه معاصر منتشر شد. این کتاب که در اصل جلد ۱۱ این مجموعه است در سال ۲۰۱۲ میلادی منتشر شد و با ترجمه جواد حیدری در سال ۱۳۹۳ در ایران روانه بازار کتاب شد. نیگل در «ذهن و کیهان» می‌خواهد به ما بگوید که جهان‌نگری به دست‌آمده از نظریه تکاملی ناقص است و چیزهای مهمی مانند آگاهی، شناخت و ارزش را از قلم می‌اندازد. این کتاب را یکی از مهم‌ترین آثار نیگل دانسته‌اند زیرا که در آن نیگل ردیه محکمی بر ماتریالیسم داشته است. این کتاب با حیرت فلسفی شروع و درنهایت به حیرت عرفانی ختم می‌شود و تفکرات جریان تکاملی با آرا و نظرات باطل خود می‌خواهد از جهان حیرت‌زدایی کند. چاپ اول این کتاب در ۱۶۰ صفحه و با قیمت ۸۰۰۰ تومان منتشر شده است.

    این‌ها همه یعنی چه؟

کتاب دوم از مجموعه آثار نیگل که از سوی انتشارات نگاه معاصر و با ترجمه حیدری منتشر شده، کتاب «این‌ها همه یعنی چه؟» است. این کتاب درآمدی است کوتاه به فلسفه برای کسانی که الفبای موضوع را نمی‌دانند. این کتاب به ۹ مساله فلسفی می‌پردازد که هرکدام از آنها را می‌توان به‌تنهایی، بدون ارجاع به تاریخ تفکر فهم کرد. نیگل در این کتاب می‌کوشد مخاطب خود را با مسائل فلسفی که در زندگی مردم تأثیر دارد، آشنا کند. البته این آشنایی به گفته مؤلف شیوه‌ای بسیار مقدماتی دارد به‌طوری که سعی آن بر این است مخاطب را نسبت به مسائل فلسفی دغدغه‌مند کند. نیگل معتقد است که بهترین شیوه آموختن فلسفه تأمل در باب مسائل خاص است. به همین دلیل او کوشش نمی‌کند چیز زیادی در باب ماهیت عام فلسفه بگوید. چاپ اول این کتاب در ۹۶ صفحه و با قیمت ۵۰۰۰ تومان منتشر شده است.

    برابری و جانبداری

شاید کتاب «برابری و جانبداری» در میان کتاب‌های نیگل در ایران یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها باشد، چراکه نیگل در این کتاب بحث اصالت فرهنگ بر سیاست را مطرح می‌کند. این کتاب برگرفته از درسگفتارهای جان لاک نیگل است و او تلاش می‌کند «روایتی غیر ناکجاآبادگرایانه» از مشروعیت سیاسی ارائه کند. جان کلام نیگل در «برابری و جانبداری» این است که در درون هر فردی دو چشم‌انداز شخصی و غیرشخصی وجود دارد. در چشم‌انداز شخصی ما به دنبال نفع شخصی هستیم، بنابراین در این چشم‌انداز فقط تضاد، سازش و همگرایی اتفاقی منظرهای فردی وجود خواهد داشت. در چشم‌انداز غیرشخصی ما دغدغه دیگران را نیز داریم. بدون در نظر گرفتن چشم‌انداز شخصی نظریه‌های سیاسی در دام ناکجاآبادگرایی می‌افتند و به خاطر اینکه به روانشناسی واقعیت‌های انسانی توجه ندارند، طعم تلخ شکست را خواهند چشید. چاپ اول این کتاب در ۲۴۰ صفحه و با قیمت ۱۴۰۰۰ تومان منتشر شده است.

    اخلاق‌شناسی

جلد دیگری از آثار نیگل که جواد حیدری آن را ترجمه کرده، کتاب «اخلاق‌شناسی» است. این کتاب هم در سال ۱۳۹۴ همراه با کتاب «برابری و جانبداری» منتشر شده است. این کتاب ترجمه مقاله بلندی از نیگل است که در آن تلاش می‌کند راجع به اخلاق فتح‌بابی داشته باشد. نیگل سیاست و حقوق را شاخه‌ای از اخلاق می‌داند و در این مقاله سعی می‌کند شناخت کاملی از مباحث اخلاقی به دست دهد. او در این کتاب پس از آن‌که تعریف مفصلی از اخلاق به دست می‌دهد به بحث درباره ادله عینی و احساسات ذهنی می‌پردازد و پس از آن به بحث درباره پیامدنگری و فایده‌جویی، حقوق، تکالیف، برابری و استحقاق، فایده‌جویی عمل‌نگر و فایده‌جویی قاعده‌نگر، قراردادگرایی کانتی، قراردادگرایی جدید، وظیفه‌گرایی، فضیلت، مقاومت در برابر اخلاق بی‌طرفانه، نسبی‌انگاری، اخلاق و دین، اخلاق، سیاست و حقوق و مرزهای اجتماعی اخلاقی می‌پردازد. چاپ اول این کتاب در ۶۴ صفحه و به قیمت ۳۲۰۰ منتشر شده است.